WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE
Zajmując szczególną (a to z racji położenia między Warszawą a Krakowem) pozycję na mapie Polski województwo świętokrzyskie usytuowane jest w centralnej części kraju na 11,7 tys. km². Stanowi to jedynie nieco ponad połowę historycznego, utrwalonego w świadomości społecznej regionu w widłach Wisły i Pilicy, a zarazem plasuje obecne województwo wśród najmniejszych obszarowo, skromniejszym areałem rozporządza dziś jedynie opolskie (pomiędzy zaś organizmami tego szczebla w UE powierzchnię zbliżoną do świętokrzyskiego ma np. hiszpańska Murcja czy szwedzka Skania). W dzisiejszym kształcie i pod obecną nazwą województwo funkcjonuje od roku 1999, będąc wynikiem reformy administracyjnej w miejsce dotychczasowych 49 małych jednostek wprowadzającej 16 dużych regionów. Względem województwa kieleckiego z lat 1975–1998 zwiększono mu obszar zaledwie o jedną piątą, by w stosunku do analogicznej jednostki sprzed 1975 okroić o 40% (jakkolwiek pozostałym z powołanych wtedy jednostek generalnie przywrócono dawne rozmiary). Prócz poprzedniego województwa kieleckiego (bez okolic Miechowa) skompletowano świętokrzyskie z lewobrzeżnej połowy tarnobrzeskiego oraz kilku gmin radomskiego, piotrkowskiego i częstochowskiego. Przez całe stulecia granice województwa sandomierskiego oraz jego sukcesorów w wieku XIX–XX, których kontynuację stanowi obecne świętokrzyskie, pokrywały się z zarysem województwa kieleckiego aż po 1975 r. Od zachodu, północy i wschodu był to obszar zamknięty rzekami Pilicą i Wisłą. W przewadze naturalne więc granice regionu noszą dziś taki charakter jedynie na południowym wschodzie i wschodzie, gdzie tradycyjnie stanowi je Wisła, oraz częściowo tylko na zachodzie, gdzie na stosunkowo niewielkim odcinku wyznacza je Pilica, drugi wielki ciek określający idealnie wręcz skrojone ramy ziemi kielecko-radomskiej (radomsko-kieleckiej). Z wyjątkiem prawobrzeżnych dzielnic miasta Sandomierza województwo rozpostarte jest w całości po zachodniej stronie Wisły. Region rozczłonkowano na 14 powiatów, w tym jeden grodzki, czyli miasto Kielce, oraz 13 ziemskich, którymi są buski, jędrzejowski, kazimierski, kielecki, konecki, opatowski, ostrowiecki, pińczowski, sandomierski, skarżyski, starachowicki, staszowski i włoszczowski. Przed 1975 r. status miasta na prawach powiatu miały poza Kielcami i Radomiem także Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice i Skarżysko-Kamienna. W skład powiatów wchodzą 102 gminy, z tego pięć miejskich (poza wyżej wymienionymi miastami także Sandomierz), 26 miejsko-wiejskich oraz 71 wiejskich (sołectw 2128). Wszystkich miejscowości zanotowano 2865 (wsi 2834, miast 31). Stolica województwa, jedno z kilkunastu największych miast Rzeczpospolitej, zamieszkana jest przez ponad 200 tys. osób. Pod względem liczby ludności świętokrzyskie wyprzedza województwo lubuskie, opolskie i podlaskie, niewiele zaś ustępuje warmińsko-mazurskiemu. Ogółem żyje w nim poniżej 1,3 mln osób, co daje gęstość zaludnienia mniejszą od średniej krajowej (108,9 wobec 122 osób/km²). Najgęściej zasiedlone są przemysłowe powiaty północne, tj. skarżyski (202), ostrowiecki (188) i starachowicki (180), na przeciwnym biegunie lokują się włoszczowski (52) i opatowski (62). Tworzące jądro Staropolskiego Okręgu Przemysłowego powiaty doliny Kamiennej charakteryzują się także znacznym stopniem urbanizacji: skarżyski – 73%, ostrowiecki – 69%, starachowicki – 59%. Wartości te są zatem wyższe tak od średniej wojewódzkiej (45%) jak i średniej krajowej (61%). Województwo zajmuje 3,75% powierzchni Polski oraz 3,3% jej ludności. W strukturze organizacyjnej Kościoła rzymskokatolickiego relatywnie skromny obszar województwa jest częścią trzech diecezji, a to kieleckiej, radomskiej i sandomierskiej. Kielecka wraz z krakowską, bielsko-żywiecką i tarnowską wchodzi w skład metropolii krakowskiej; radomska po dodaniu częstochowskiej i sosnowieckiej stworzyła metropolię częstochowską (jako sandomiersko-radomska stanowiąc do 1992 część metropolii warszawskiej); sandomierska zaś obok lubelskiej i siedleckiej należy do metropolii lubelskiej. Częściowo lub w całości na terytorium województwa znajduje się aż 12 z 29 (5 Radom) dekanatów diecezji radomskiej: czarnecki, konecki, lipski, przedborski, radoszycki, sienneński, skarżyski, dwa starachowickie, szydłowiecki, wierzbicki i żarnowski. Dwie parafie diecezji radomskiej (Sarbice i Zaborowice) leżą już w obrębie powiatu kieleckiego, z kolei diecezja kielecka wkracza od południa na teren byłego województwa miejskiego krakowskiego, czyli bliskie sąsiedztwo miasta Krakowa. Granice wszystkich trzech biskupstw zbiegają się w rejonie Łysej Góry, przy czym świętokrzyskie sanktuarium leży na terenie diecezji sandomierskiej. Świętokrzyskie bory podlegają dyrekcji lasów państwowych w Radomiu. Podczas prac nad podziałem administracyjnym kraju w końcu lat 90. bliskie zdawało się być powstanie województwa określanego mianem staropolskiego w miejsce ostatecznie powołanego świętokrzyskiego. Miało ono objąć tereny kieleckiego i częstochowskiego (rzecz jasna bez śląsko-opolskich za Liswartą), królewiacką lewobrzeżną partię tarnobrzeskiego oraz fragmenty sąsiednich województw, w tym miasto Radomsko z województwa piotrkowskiego. Funkcje stołeczne planowano w takim układzie rozdysponować między Kielce i Częstochowę. Będąca nawiązaniem do kształtu regionu z lat 1919–1950 koncepcja mariażu Świętego Krzyża z Jasną Górą ma nadal swoich zwolenników. Tym bardziej więc nieprzesądzona zdaje się być przynależność Radomia wraz z otaczającymi go powiatami.
Jarosław Swajdo
Świętokrzyskie, BOSZ, Olszanica 2008 (fragment). Zob. także czytelnia-ziemia-radomska.pdf