TOSKANIA
Kraina historyczna jako też region administracyjny w środkowych Włoszech. Ze stolicą we Florencji. Kształtu zbliżonego nieco do trójkąta graniczy on od północo-zachodu z Ligurią, na północy z Emilią-Romanią, na wschodzie z Marche i Umbrią, zaś od południa z Lacjum. Toskańską fronterę zachodnią tworzy wybrzeże morskie, długości blisko 400 km, obmywane przez wody Morza Liguryjskiego w partii północno-centralnej a Morza Tyrreńskiego na południu. Przy powierzchni 22,9 tys. km² jest Toscana piątym największym regionem (województwem) Włoch ze wszystkich ich dwudziestu, ustępując Sycylii, Piemontowi, Sardynii i Lombardii, ażeby z kolei pod względem liczby ludności, wynoszącej 3,7 mln, lokować się na miejscu dziewiątym. Jak większość włoskich jednostek onego szczebla, konkretnie zaś ich całość poza pięcioma, Tuscany to oczywiście region o statucie zwykłym (regione italiana a statuto ordinario). Wewnętrznie jest Toskania rozczłonkowana na dziesięć odpowiedników naszych powiatów, które są stanowione przez jedno miasto metropolitalne (Città Metropolitana di Firenze; do niedawna Provincia di Firenze) oraz przez dziewięć tradycyjnych prowincji (Arezzo, Grosseto, Livorno, Lucca, Massa-Carrara, Pisa, Pistoia, Prato, Siena). Do Toskanii należą też morskie wyspy archipelagu jej imienia. Zaś na przeciwnej flance wschodniej częścią toskańskiej gminy Badia Tedalda w prowincji Arezzo jest niewielka eksklawa Ca' Raffaello otoczona terytorium regionu Emilia-Romania (Provincia di Rimini). Stolica Toskanii, wszechświatowej glorii i wszechświatowego splendoru miasto spod znaku lilii, skupia mieszkańców 383 tysiące, co plasuje je na ósmej pozycji w kraju. Nazwa krainy, jako również oblewającego ją Morza Tyrreńskiego, wywodzi się od Etrusków, zamieszkujących te tereny w starożytności (gr. Ετρούσκοι, Τυρρηνοί, Ρασίννες; łac. Etrusci vel Tusci). Ten dość zagadkowy i tajemniczy lud, historyków stale i wielce intrygujący, proweniencji nieznanej, sam siebie jak wyżej zwący Rasenna lub Rasna, o kulturze jakby zbliżonej do greckiej, zasiedlał pierwotnie (Etruria Właściwa) ziemie pomiędzy rzeką Arno a Rzymem, dokonując następnie ekspansji na sąsiednie obszary (na północy po rzekę Pad). Nie stanowiąc politycznie jednego organizmu żyli Etruskowie w państwach-miastach, z których część w liczbie dwunastu tworzyła związek miast (Dodecapoli Etrusca). Etruskowie uchodzą w historiografii za lud obdarzony głównie zmysłem praktycznym. Wiele z posiadanych przez nich umiejętności technicznych przejęli Rzymianie po podboju tych terenów w III wieku przed naszą erą. Stąd też na tej płaszczyźnie postrzega się czasami Etrusków jako sui generis nauczycieli Rzymian (zaś niejeden z przodkodumnych Toskańczyków do dziś spogląda nieco z góry na Rzym). È in verità impressionante il constatare che, per due volte nel VII secolo a.C. e nel XV d.C., pressoché la stessa regione dell'Italia centrale, l'Etruria antica e la Toscana moderna, sia stata il focolaio determinante della civiltà Italiana (Jacques Heurgon, Vita quotidiana degli Etruschi, 1967). Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego region znalazł się pod władztwem Ostrogotów oraz Bizancjum, a potem Longobardów, którzy i tutaj utworzyli jedno z mnogich swych księstw, z siedzibą w mieście Lukka (Ducato di Lucca, Ducato di Tuscia). Jego miejsce zajęła w 797 roku Marchia Toskańska (Marca di Tuscia) wchodząca w zestaw karolińskiego Królestwa Włoch, podstawy powołanego w 962 roku Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Gigantyczny średniowieczny konflikt cesarstwa z papiestwem, tudzież wkomponowana weń rywalizacja wewnątrzwłoskich stronnictw politycznych, proimperatorskich gibelinów i propapieskich gwelfów, wygenerowały warunki do powstania w XI–XII wieku także w środkowych Włoszech samodzielnych republik miejskich (Florencja, Piza, Siena, Arezzo, Pistoia, Lukka). BTW. Nietrudno chyba dostrzec paralele komunalnej cywilizacji północnych i środkowych Włoch, najbardziej zurbanizowanej strefy ówczesnej Europy, ze starożytnym Rzymem okresu republikańskiego. Florencja, Mediolan, Genua, Wenecja to oczywiście cztery supergwiazdy komunalnych Włoch, a każda z nich o swej własnej niepowtarzalnej osobowości. Na tym jednak i bynajmniej nie kończył się miejski pejzaż włoskiej Północy i włoskiego Centrum. Obok powyższych potęg błyszczał bowiem na Italii miejskim firmamencie cały szereg punktów średnich i mniejszych, miejskich stolic małych, ale z równie własną i tylko im właściwą fizjonomią i znamiennymi cechami. Jak Siena i Lukka. Jak Massa Marittima i San Gimignano. Jak Cremona, Piacenza, Asti. W 15. stuleciu prawie całej Toskanii narzuciła swą zwierzchność Fiorenza (Repubblica Fiorentina, Repubblica di Firenze). Władający nią od roku 1434 kupiecko-bankierski ród Medyceuszy przekształcił 1532 republikę, przy pomocy cesarza Karola V Habsburga, w Ducato di Firenze, które po podboju Sieny przyjęło 1569 nazwę Wielkiego Księstwa Toskanii (Granducato di Toscana). Granice państwa zbiegły się niemal z granicami dzisiejszej Toskanii. Z ziem obecnie wchodzących w jej zestaw znajdowały się poza panowaniem medycejskim jedynie Repubblica di Lucca oraz Ducato di Massa e Carrara. A także niewielkie acz strategicznie i militarnie ważne tereny nadmorskie tworzące tzw. Państwo Garnizonów (Stato dei Presidi pisane czasami Presidii lub Presidî a znane także jako Presìdi di Toscana). Powstało ono z woli hiszpańskiego króla Filipa II Habsburga w 1557 roku, obejmowało zaś nadmorskie rejony Toskanii, tj. między innymi Orbetello, Porto Ercole i Porto Santo Stefano, a później również Porto Longone (Portolongone), od 1947 roku Porto Azzurro na Elbie, uprzednio składnik Lo Stato di Piombino (Signoria di Piombino, po 1594 Principato di Piombino). W dependencji kolejno 1557–1707 od Monarquía Hispánica, po hiszpańsku nazywane Estado de los Reales Presidios, następnie 1707–1737 od Austrii a 1737–1801 od Regno di Napoli, ostatecznie znikło z mapy Włoch decyzjami Kongresu Wiedeńskiego (maks. pow. 300 km² w 1800 roku). Wracając do samej Toskanii. Onego czasu region ten zażywał intensywnego rozkwitu gospodarczego. Był zarazem, a właściwie przede wszystkim, jak powszechnie wiadomo, promieniującym na całą Europę wielkim ogniskiem wielkiej włoskiej kultury renesansowej. Jego zaś przewspaniała stolica Florentia jawiła się wonczas jako krajowa stolica renesansu. Zaś dialekt toskański stał się potem bazą nowoczesnego włoskiego języka literackiego. Po wygaśnięciu dynastii Medyceuszy trafiło toskańskie państwo w ręce Habsburgów (1737). Franciszek Stefan, wielki książę Toskanii, a wcześniej poprzednik naszego Stanisława Leszczyńskiego na tronie Lotaryngii, w ramach tzw. sankcji pragmatycznej poślubił Marię Teresę Habsburg, co dało początek Domowi Habsbursko-Lotaryńskiemu (panującemu Austrii do 1918). W epoce napoleońskiej w miejsce Wielkiego Księstwa utworzono Królestwo Etrurii (Regno di Etruria). Wpierw (1801–1807) jedno z państw satelickich Francji. Następnie zaś inkorporowane do Cesarstwa Francuskiego. Zwrócone 1814 Habsburgom w ramach restauracji, Granducato di Toscana, po wcieleniu doń Principato di Piombino i Ducato di Lucca tudzież zmianach terytorialnych na granicy z Ducato di Parma e Piacenza oraz z Ducato di Modena e Reggio, zajmowało pod koniec swego istnienia ok. 22,5 tys. km². Nawiasem mówiąc aneksja Lukki przez Toskanię w 1847 roku wywołała spory z Franciszkiem V Modeńskim; nb. władcą księstwa, relatywnie chyba jednak niewielkiego, acz, nazwijmy to może tak, silnie wtedy mieszającego na włoskiej scenie politycznej; w listopadzie tego roku doszło nawet do kilku drobnych incydentów zbrojnych na granicy Modeny i Toskanii. W rozstrzygającej fazie Risorgimento księstwo uległo w kwietniu 1859 roku faktycznej likwidacji. Na obszarze jego oraz dwóch ostatnio wymienionych sąsiednich włoskich państw preunitarnych plus fragmencie Stato Pontificio (Legazione delle Romagne) powołano drogą fuzji, pod auspicjami Regno di Sardegna, przejściowy organizm parapaństwowy pod nazwą Province Unite del Centro Italia, ze stolicami w Modenie i Florencji (od 8 XII 1859 do 22 III 1860). Likwidacja de iure Granducato nastąpiła drogą plebiscytu 11–12 marca 1860 (przyłączenie do Królestwa Sardynii). Po Zjednoczeniu pełniła stolica Toskanii przez kilka lat rolę stolicy Włoch (1865–1871). Jej translokacja znad Padu nad Arno była rzecz jasna rozwiązaniem prowizorycznym, traktowanym, przy zachowaniu pozorów, jako przesunięcie punktu ciężkości nowego państwa w kierunku Rzymu. Wtedy jeszcze come ben sappiamo znajdującego się poza Regno d'Italia.
Lucca. In der toskanischen Geschichte hat Lucca eine Sonderrolle gespielt. Länger als Florenz, Pisa oder Siena konnte die Stadt ihre Unabhängigkeit behaupten: mit einigen Unterbrechungen im 13. und 14. Jahrhundert von 1119 bis zum Einmarsch französischer Truppen im Jahr 1799. Der durch Handel und Geldgeschäfte erworbene Reichtum der bürgerlichen Stadtherren, die Dante zu seiner Zeit fast in Bausch und Bogen als wohlfeile, bigotte Sippe zur Hölle wünschte, war dabei gelegentlich durchaus hilfreich. So, als sich Lucca 1369 für 300 000 Gulden die Unabhängigkeit von Kaiser Karl IV. erkaufte. Eine gewisse Sonderstellung hat die Stadt noch heute. Ein italienischer Publizist hat sie so beschrieben: »Katholisch und feudal – in summa: christdemokratisch von Geburt an.« Lucca ist die einzige unter der toskanischen Provinzmetropolen, in der nicht Kommunisten oder Sozialisten, sondern Christdemokraten bei Wahlen die meisten Stimmen bekommen (Harald R. Fabian, Toskana, Hamburg 1990).
Livorno. Coś dla osób świetnie czujących się w ożywionej atmosferze ruchliwego stricte portowo-przemysłowego miasta. Pod tą nazwą miejscowość wzmiankowano źródłowo po raz pierwszy w 1017 roku. W 16. i 17. stuleciu miasto przeżywało okres niezwykłej wręcz aktywności i prosperity gospodarczej. Jako pierwszy wolny port na Półwyspie było bardzo silnie frekwentowane przez Anglików (Leghorn) i Holendrów stwarzając poważną konkurencję dla Genui i Marsylii. Odwrócone od toskańskiego zaplecza jawiło się wtedy też czymś na kształt obecnego Hongkongu czy Singapuru. Dzisiaj jest miastem nowoczesnym i architektonicznie młodym. Pod rządami faszystowskimi było intensywnie rozbudowywane przemysłowo, zwłaszcza sektor paliwowo-energetyczny, kiedy powstała między innymi Raffineria di Livorno, dlatego też podczas II wojny światowej padło ofiarą zmasowanych powietrznych bombardowań alianckich, które zniszczyły je w 80%. W relacji do innych miast Toskanii jest Livorno mało obciążone pomnikami architektury czy dziełami sztuki, stanowi tedy pewną, a w przypadku tej części Italii jakże chyba też pożądaną, przeciwwagę dla takich globalnej rangi toskańskich destynacji krajoznawczo-turystycznych jak Florencja, Siena, Piza, San Gimignano. Tak oto bez swoistego przymusu zwiedzania można tutaj swobodnie szwendać się po starówce otoczonej przez Fosso Reale między portem a Fortezza Nuova, z centralnym Piazza Grande, albo też spacerować po Viale Italia, części Lungomare di Livorno, biegnącej na południe od zony portowej, z widokiem na morze z jednej, zaś na nowe powojenne dzielnice z drugiej strony (w żadnym jednak razie nie wolno odpuścić sobie wizyty w zlokalizowanym przy promenadzie Acquario Comunale, dającym niezły wgląd w barwną podmorską florę i faunę tej połaci Śródziemnomorza). Portową aurę najlepiej oczywiście chłonąć przy starych dokach pod Fortezza Vecchia, wciąż wykorzystywanych przez łodzie rybackie (Darsena Vecchia). W śródmiejskim Porto Mediceo cumują promy pasażerskie na wyspy Archipelagu Toskańskiego (z Livorno odpływają poza tym promy m.in. na Sardynię i Korsykę oraz do hiszpańskiej Barcelony). Że wokół portu można dobrze zjeść, szczególnie ryb oraz wszelkiego typu owoców morza, zdaje się być jasne samo przez się. Usadowione nad Morzem Liguryjskim, bądź wedle innych wytycznych już nad Morzem Tyrreńskim, przywarte do morskiego brzegu, Livorno jest zgodnie ze swą historią wiodącym portem morskim Toskanii, eo ipso jednym z najważniejszych we Włoszech, zarówno dla ruchu pasażerskiego jak nade wszystko towarowego. Samo zaś miasto, zamieszkane przez 160 tys. ludzi, bierze trzecią pod względem wielkości lokatę w obrębie regionu, po stołecznej FI oraz po Prato, jak również piątą na obszarze Włoch Środkowych (Lazio, Marche, Toscana, Umbria). Nadmorskie Livorno to rodzinne miasto Galeazza Ciano (1903–1944). Jego ojciec, Costanzo Ciano, oficer włoskiej marynarki wojennej, zasłużył się podczas WW1 w walkach z k. u. k. Kriegsmarine; potem zaś był desygnowany przez Mussoliniego na swego następcę (zm. 1939). LI to ongi także miasto stosunkowo licznie zamieszkane przez włoskich Żydów.
Toscana Marittima. La Riviera della Versilia e l'Arcipelago Toscano. Mianem Riviera della Versilia albo inaczej Riwiery Toskańskiej określane jest w geografii turystycznej wybrzeże Morza Liguryjskiego w północno-zachodniej Toskanii, rozciągnięte zasadniczo na północ od Viareggio (Torre del Lago Puccini) ku granicy z Ligurią, wsparte o łańcuch Alp Apuańskich. Nadmorskie letniska, niezauważalnie przechodząc jedno w drugie, tworzą tutaj swoistą aglomerację wypoczynkową, dłużącą się na odcinku ponad 30 km. Jak każde inne także wybrzeże toskańskie zamieszkane było wprzódy przez rybaków i resztę ludzi morza; nadto przez rolników uprawiających winogrona, oliwki i jadalne kasztany; oraz przez robotników pracujących w pobliskich słynnych na cały świat kamieniołomach marmuru (Marmo di Carrara). W drugiej połowie XIX wieku stało się miejscem letniej kanikuły dla reprezentantów grup społecznych podówczas definiowanych jako warstwy wyższe. W kolejnych dekadach powstało tutaj mnóstwo budowli, teraz już zabytkowych, zwykle wznoszonych w stylu belle époque lub lat 20–30. Po dziś dzień mieszczą one wytworne hotele i pensjonaty, wille i domy wczasowe, tudzież rozmaite inne obiekty dopełniające letniskowej infrastruktury. Także obecnie la riviera toscana zorientowana jest raczej na zamożniejszą klientelę, tak włoską jak zagraniczną, a jej nadmorskie plaże uważa się za jedne z najbardziej renomowanych w Europie. Znajduje to niestety odzwierciedlenie w na ogół wysokich cenach usług turystycznych. W ekskluzywnych butikach Viareggio czy Forte dei Marmi można też rzecz prosta zawsze nabyć wszystko to, co aktualnie jest en vogue we Florencji, w Mediolanie, Rzymie, Paryżu. Niemniej jednak Versilia dostępna jest również dla osób o budżecie przeciętnym (a nawet dość skromnym). Tańsze pokoje, pola namiotowe, pizzerie, spiagge libere e gratuite też się na niej trafiają. Miejscem o historycznie odmiennym charakterze jest osada San Piero a Grado. Usytuowana na południe od właściwej Riwiery zasila administracyjnie Pizę leżąc gdzieś w połowie drogi między centrum tego miasta a nadmorską dzielnicą Marina di Pisa, blisko ujścia do Morza Liguryjskiego rzeki Arno (pryncypalnego cieku Toskanii). Wedle legendy tutejsza romańska bazylika z X–XII wieku wzniesiona została w miejscu wylądowania Świętego Piotra po przybyciu do Italii (Sinus Pisanus). Freski wewnątrz świątyni obrazują poszczególne etapy życia następcy Jezusa Chrystusa. Rozsypane pomiędzy Toskanią a Korsyką morskie wyspy tworzą wspomniany już Archipelag Toskański (nb. objęty ochroną w ramach parku narodowego tejże nazwy). Formowany jest on przez siedem większych wysp oraz różne mniejsze. Główna toskańska izola, Elba, rozsiadła w przejściu Morza Liguryjskiego w Morze Tyrreńskie, jakieś 10 km od stałego lądu i odseparowana odeń przez Canale di Piombino, stanowi przy swych 223 km² trzecią wyspę całej Italii, a jednocześnie największą z włoskich tzw. Wysp Mniejszych (Isole Minori). Archipelag wchodzi w skład dwóch toskańskich prowincji, tj. Livorno i Grosseto. Większe z wysp dysponują regularną komunikacją promową z kontynentem. Jako punkt wyjścia na Elbę funkcjonuje w pierwszym rzędzie Porto di Piombino (drugi toskański po Porto di Livorno). Na wyspie zaś przystaniami docelowymi są przeważnie Portoferraio i Porto Azzurro, czyli dwie czołowe miejscowości Elby (przy 12 tys. mieszkańców Portoferraio jest największą z ośmiu gmin na wyspie oraz jej centrum kulturalnym i gospodarczym). Nazwy Piombino i Portoferraio zdają się wskazywać na obecność rud metali, ołowiu i żelaza, eksploatowanych tu już w czasach etrusko-rzymskich, za przyczyną czego w starożytności Elba zwana była zakopconą wyspą. 35-tysięczne miasto Piombino, ongi tworzące nadmienione już własne państwo przedzjednoczeniowe, jest także obecnie wielkim ośrodkiem przemysłu metalurgicznego (Stabilimento Siderurgico Piombino). Z miastem tym oraz przede wszystkim z sąsiednią kolejową Stazione di Campiglia Marittima, węzłową na Ferrovia Tirrenica, odgałęzieniu do portu w Piombino długości 16 km, związana jest literacka historia psa imieniem Lampo. Samodzielnie przemierzał on pociągami calutkie Włochy od Turynu po Sycylię (coś zatem podobnie jak trzy dekady później kreślący te słowa). Poza beletrystyką włoską został Lampo sportretowany m.in. w pięknym opowiadaniu dla dzieci i młodszej młodzieży autorstwa naszego polskiego pisarza Romana Pisarskiego pt. O psie, który jeździł koleją (Sul cane che viaggiava in treno). Lampo tragicznie zginął 1961 na rzeczonej stacji Marittima; przy budynku dworcowym niewielki marmurowy pomnik tego cane ferroviere i cane viaggiatore. A wracając do toskańskiego morza. Kto chciałby na nim pobyć dłużej powinien wypuścić się na Elbę nie z Piombino lecz z Livorno. Wychodzące stąd statki zawijają na wyspy Gorgona i Capraia, cała zaś eskapada trwa kilka godzin. Z kolei Isola del Giglio i Isola di Giannutri osiągalne są z Porto Santo Stefano, ok. 40 km na pd. od Grosseto.
Jarosław Swajdo
Parzialmente pubblicato in Podróże 12/2000. Vedi anche czytelnia-toskania.pdf