SCHWEIZ-SUISSE-SVIZZERA
Unter den Schweizern gibt es Urner, Walliser, Berner, Zürcher, Basler, Romanen, Tessiner, Welsche, Bauern, Bergbauern, Arbeiter, Grossindustrielle, Gesunde, Kranke, Kriminelle usw. Vieles wird jeden Einzelnen mehr prägen als die gemeinsame Politik. Europäer haben im Ganzen bestimmt so viel Gemeinsames wie die Schweizer im Ganzen. Wenn ich Schweiz meine, denke ich vorerst an den deutschsprachigen Jurasüdfuss, Kanton Solothurn. Teile des Kantons Bern, Teile des Kantons Aargau liegen in der Nähe und sind mir nicht fremd. Wenn ich nach Basel, Zürich, Luzern komme, verstehe ich die Leute noch gut und stelle viel Gemeinsames auch ausserhalb der Sprache fest, bezahle noch mit demselben Geld, bin noch nicht im Ausland, aber doch schon auswärts. Im Welschen und im Tessin bin ich bereits weiter weg; Italienisch kann ich nicht, Französisch macht mir Mühe; aber immer noch dasselbe Geld, ähnliche Preise, ähnliche Vorschriften, dieselbe Uniform der Soldaten. Ich freue mich darüber, dass sie mit dabei sind, die Tessiner, die Welschen, die Romanen (Peter Bichsel, Des Schweizers Schweiz).
Zürich. Będąc istną kwintesencją miasta finansistów i wszelkiej maści urzędników bankowych, Zurych zasilany jest wielkimi pieniędzmi nieprzerwanie od XVI w. Wtedy też przyjąwszy protestantyzm miasto stało się głównym punktem oparcia dla reformacji w alemańskiej części kraju; w tutejszym Großmünster głosił swoje nauki Huldrych (Ulrich) Zwingli (1484–1531), a po śmierci kaznodziei w bitwie z katolickimi kantonami, jego następca Heinrich Bullinger (1504–1575). Po założeniu w XIX w. giełdy papierów wartościowych Zurych urósł do rangi ośrodka finansowego światowej miary. Zalążkiem miasta był rzymski posterunek celny Turicum przy wykorzystywanym w starożytności do transportu towarów szlaku wodnym Walensee–Zürichsee. Po wymarciu książąt Zähringen osada otrzymała z rąk Fryderyka II prawa miasta cesarskiego, w 1336 r. władzę municypalną przejęli po powstaniu cechowym kupcy i rzemieślnicy wprowadzając ustrój korporacyjny. Jako piąty przystąpił Zurych w 1351 r. do Konfederacji dotychczas złożonej z kantonów leśnych Uri, Schwyz i Unterwalden (Ewiger Bund) oraz z Lucerny. Liberalno-demokratyczna atmosfera przełomu 19. i 20. stulecia sprawiała, że w Zurychu dobrze czuli się tak Carl Gustav Jung jak Włodzimierz Lenin, zaś w Cabaret Voltaire przy Spiegelgasse narodził się dadaizm (1916). Dziś to największe i najbardziej dynamiczne miasto Szwajcarii dochodzi w aglomeracji do 950 tys. ludzi, a cały okoliczny kanton, powierzchniowo siódmy w kraju i z 1729 km² zajmujący tylko 4,1% jego obszaru, zamieszkany jest przez ponad 1,2 mln, czyli aż 16,5% ludności Szwajcarii. Miasto leży nad wypływającym z Jeziora Zuryskiego Limmatem, przy ujściu doń rzeki Sihl, wciśnięte w dolinę między zielone stoki Uetlibergu od zachodu i Zürichbergu na wschodzie. Ukazująca się od 1780 r. Neue Züricher Zeitung zaliczana jest do czołowych dzienników nie tylko niemieckojęzycznej Europy.
Basel. Na styku trzech państw pomiędzy Jurą, Wogezami i Schwarzwaldem usadowiła się Bazylea. Z 166 tys. mieszkańców (aglomeracja ok. 800 tys.) trzecie miasto Szwajcarii oraz centrum ponad 2-milionowego obszaru gospodarczego, z Fryburgiem Bryzgowijskim, Miluzą i Kolmarem, Belfort i Montbéliard rozlanego na stronę niemiecką i francuską. Położenie w zakolu górnego Renu, wielkiej arterii łączącej Helwecję z Morzem Północnym, sprawiło iż już średniowieczna Bazylea stanowiła znaczny ośrodek wytwórczo-handlowy. Poza ruchliwym portem na Kleinhüningen, przez który realizowane jest 15% szwajcarskiego handlu zagranicznego, przeładunkowi towarów służy jedna z większych w Europie kolejowych stacji rozrządowych w sąsiednim Muttenz. Miasto pełni funkcję węzła komunikacji pasażerskiej z trzema dalekobieżnymi dworcami kolejowymi, każdym zawiadywanym przez innego narodowego przewoźnika: w zachodniej części dworca Basel SBB (Centralbahnhof) umieszczono francuską stację Bâle SNCF, zaś na prawym brzegu Renu znajduje się Basel Badischer Bahnhof DB. EuroAirport Basel–Mulhouse–Freiburg, trójnarodowy od 1993 r. port lotniczy pod alzackim Blotzheim, połączony jest z miastem eksterytorialną szosą, wychodzącą z centrum jako Flughafenstrasse i niemającą połączenia z siecią drogową Francji. W nadreńskiej metropolii ulokowały swe siedziby znane firmy spedycyjne Danzas i Panalpina, tudzież wielkie koncerny z branży chemicznej i farmaceutycznej, jak Roche Holding AG czy Novartis AG. Istniejący od 1460 r. najstarszy w Szwajcarii uniwersytet, międzynarodowe instytuty badawcze, multikulturowa społeczność z 27% obcokrajowców, współpraca transgraniczna w ramach RegioTriRhena czynią z Bazylei miasto pełne kosmopolitycznej atmosfery, otwarte na wyzwania współczesnego świata. Podjęta w 1969 r. próba zjednoczenia dwóch bazylejskich półkantonów (Basel-Stadt i Basel-Landschaft), osobnych od 1833, spotkała się z sprzeciwem mieszkańców kantonu wiejskiego.
Bern. Berno ewidentnie należy do ładniejszych miast w skali całej Europy. Tutejsza starówka okolona z trzech stron meandrem rzeki Aare, prześwietna egzemplifikacja średniowiecznej urbanistyki, uznana została przez UNESCO za World Heritage Site. Zachowany w niemalże oryginalnej formie ciąg uliczny z Gerechtigkeitsgasse i Kramgasse, Marktgasse i Spitalgasse, upstrzony zabytkowymi fontannami jak Simsonbrunnen czy Zähringerbrunnen, o bogatych mieszczańskich kamieniczkach z czasów poreformackich, stanowi główną oś starówki a tym samym popularny pasaż spacerowy. Zgodnie z nazwą miasto ma w godle ryczącego czarnego niedźwiedzia z wyciągniętym na wierzch czerwonym jęzorem, stąd też nad brzegiem Aare, przy wjeździe na most Nydegg, wzniesiono niedźwiedzie jamy, w których mieszkają sobie te żywe maskotki Berna. Około 130-tysięczne miasto jest prężnym ośrodkiem gospodarczym, w którym zwyczajowe gałęzie przemysłu tekstylnego, farmaceutycznego, spożywczego i czekoladowego uzupełnia dziś branża informatyczna. Członkiem Konfederacji stało się Berno w roku 1353 (Bund der Acht Alten Orte). Silna ekspansja terytorialna uczyniła zeń największe szwajcarskie państwo. W epoce napoleońskiej odpadły od Berna zagarnięte w XV i XVI w. tereny nad Aarem i Jeziorem Genewskim, z których w 1803 r. powołano dwa osobne kantony, Argowię i Vaud; część francuskojęzycznego rejonu Berna odłączyła się w 1979 r. tworząc kanton Jura ze stolicą w Delémont. Po przyjęciu nowej konstytucji w 1848 r. tradycyjnie prozachodnie miasto zostało stolicą związkową de facto, wygrywając rywalizację z Zurychem dzięki Szwajcarom francuskojęzycznym, w odczuciu których metropolia znad Limmatu była zbyt germańska (trzecim kandydatem do tej roli była centralnie położona katolicka Lucerna). W 1874 r. ulokowano tu siedzibę Światowego Związku Pocztowego, a w 1890 i 1924 r. zawarto międzynarodowe konwencje dotyczące kolejowych przewozów towarowych (CIM) i pasażerskich (CIV).
Genève. Francuski styl życia i szwajcarska solidność w połączeniu z usytuowaniem nad największym alpejskim jeziorem, między Jurą a Mont Blanc, generują wyjątkową oprawę dla tej na wskroś międzynarodowej metropolii, europejskiej kwatery ONZ i jej rozmaitych agend. Główny ośrodek Romandii i stolica obszarowo jednego z mniejszych szwajcarskich państw (République et Canton de Genève) zajmuje najbardziej na południe i zachód wysunięty cypel Konfederacji, miasto i kanton prawie całkowicie otoczone są terytorium francuskim i tylko wąski przesmyk spaja je z resztą kraju. W czasach Kalwina stojący na jego czele konsystorz kontrolował poglądy religijne i obyczajowość mieszkańców, zabraniając im m.in. tańców i noszenia biżuterii, w zmian zaś legalizując uważane dotąd za lichwę pobieranie odsetek od pożyczki. Dzisiejsza Genewa (175 tys. mieszkańców) to nie tylko gniazdo dyplomatów, to także wielkie centrum biznesowe z takimi firmami jak Procter & Gamble, Hewlett-Packard, Caterpillar, Motorola. Tradycyjny przemysł zegarkowy reprezentują Rolex, Patek Philippe (współzałożycielem był polski zegarmistrz Antoni Patek, emigrant po powstaniu 1830), Piaget i Vacheron-Constantin, zaś wśród producentów czekolady są Favarger, Godiva i Stettler. Miasto weszło w skład Helwecji w roku 1815, jako 22. jej kanton, przystępując do związku na nowo powołanego po wojnach napoleońskich. W 1863 r. powstał tu Czerwony Krzyż, założony przez genewczyka Henri Dunanta, filantropa i pacyfistę, świadka krwawej bitwy pod Solferino na polach Lombardii między Mantuą a Brescią podczas jednej z wojen włoskiego Risorgimento (1859). Po I wojnie światowej Genewa konkurując z Brukselą została siedzibą Ligi Narodów. Kanton genewski oraz dwa inne francuskojęzyczne Vaud i Neuchâtel wprowadziły jako pierwsze w Szwajcarii prawa wyborcze dla kobiet (1959).
Schön mit dabei zu sein. Nie stanowiąc jedności etnicznej czy językowej Szwajcarzy tworzą tak zwaną Willensnation. Za urzędowe na poziomie związkowym uznaje się tu cztery języki, tj. niemiecki, francuski, włoski i retoromański; trzy pierwsze z nich są językami oficjalnymi Konfederacji. Najszerzej rozpowszechnionym językiem niemieckim posługuje się 63,7% ludności. Występuje on w północnej, środkowej i wschodniej części kraju. Ze składających się na Konfederację dwudziestu sześciu kantonów, wyłącznie niemieckojęzycznych jest siedemnaście, a to Zürich, Zug, Luzern, Obwalden, Nidwalden, Uri, Schwyz, Glarus, Sankt Gallen, Appenzell Ausserrhoden, Appenzell Innerrhoden, Thurgau, Schaffhausen, Aargau, Basel-Stadt, Basel-Landschaft i Solothurn. Drugi język o największym zasięgu populacyjnym to francuski (20,4%). Używany jest w zachodniej części kraju zwanej Szwajcarią Romańską (Suisse Romande) bądź krótko Romandią (Romandie). Wyłącznie frankofońskimi kantonami są Genève, Jura, Neuchâtel i Vaud, dalsze trzy są oficjalnie dwujęzyczne, Berno z większością niemiecką oraz Fryburg i Valais z przewagą francuską. Podobnie jak w belgijskiej Walonii bądź w kanadyjskim Quebecu jedną z różnic w szwajcarskiej wersji francuskiego stanowi uproszczone tworzenie niektórych liczebników, np. 90 (nonante zamiast quatre-vingt-dix). Kulturowa granica francusko-niemiecka, nieco żartobliwie zwana Röstigraben, biegnie między innymi przez miasta Biel i Murten oraz przez Fryburg przepołowiony rzeką Sariną. Z kolei występujący głównie w mówionym narzeczu lombardzkim język włoski (6,5%) używany jest w kantonie Tessyn (Ticino) oraz w czterech dolinach południowej Gryzonii (Calanca, Mesolcina/Misox, Bregaglia/Bergell, Poschiavo/Puschlav). W obu tych kantonach jest on językiem urzędowym. Status języka narodowego ma od 1938 r. także reliktowo zachowany, powstały z ludowej łaciny retoromański (0,5%), jako urzędowy traktowany w Gryzonii; Szara Liga jest tym samym jedynym kantonem o trzech językach urzędowych. Uzmysłowić sobie przy tym należy, iż w Szwajcarii czterojęzyczne jest jedynie (sozusagen) państwo jako instytucja, co oznacza że obywatel ma prawo zwracania się w swym ojczystym języku i w nim uzyskiwania odpowiedzi tylko w urzędach szczebla federalnego; kantony (oraz gminy) sprawę języka urzędowego regulują we własnym zakresie. Szwajcar niemieckojęzyczny nie może zatem występować w swym języku np. do władz kantonalnych w Genewie bądź Lozannie albo w Lugano, tak samo jak Szwajcar francuskojęzyczny albo Szwajcar włoskojęzyczny w Zurychu czy Lucernie.
Schweizerdeutsch. Ludność niemieckojęzyczna używa dialektów alemańskich określanych zbiorczym mianem Schweizerdeutsch (Schwizerdütsch, Schwiizertüütsch). Owa nad wyraz specyficzna mutacja niemczyzny, z narzeczami bardziej przypominającymi mowę teutońską ze średniowiecza niźli współczesną, aż do tego stopnia różni się od standardowego Hochdeutsch, iż nawet rodowici Niemcy miewają czasem kłopoty z jej zrozumieniem. Izolacja alpejskich dolin przy ogólnie małej na przestrzeni stuleci mobilności ich mieszkańców doprowadziła także do różnic pomiędzy samymi dialektami szwajcarskoniemieckimi. W obrębie Schweizerdeutsch mamy więc np. Berndeutsch i Baseldeutsch, Zürichdeutsch i Urnerdeutsch, Bündnerdeutsch i Appenzellerdeutsch; za skrajnie zindywidualizowany zaś uchodzi dialekt niemieckojęzycznych mieszkańców kantonu Valais (Walliserdeutsch). Poza Szwajcarią Niemiecką i Liechtensteinem używany jest Schwyzerdütsch w bardzo niewielkiej (zaledwie ok. 50–60 mieszkańców) tessyńskiej gminie Bosco Gurin na północny zachód od Locarno oraz w kilku przygranicznych miejscowościach we Włoszech. Na co dzień dialektem mówi 93,3% Helwetów, zaś 66,4% w ogóle nie używa języka niemieckiego, wobec czego pozostaje on przede wszystkim językiem pisanym (Schriftdeutsch). W wokabularzu szwajcarskoniemieckim, tak mówionym jak pisanym, dość powszechnie spotyka się również słowa i zwroty proweniencji łacińsko-francuskiej. Przykładem merci zamiast danke, äxgüsi lub exgüsee (excusez) zamiast Entschuldigung, Trottoir zamiast Gehsteig, Perron zamiast Bahnsteig, Billet zamiast Fahrkarte lub Eintrittskarte, Velo zamiast Fahrrad. Szczególnie często można je usłyszeć na przykład w Bernie.
Jarosław Swajdo
Teilweise veröffentlicht in Turystyka-Gazeta Prawna 4.03.2004. Siehe auch czytelnia-szwajcaria.pdf