WENECJA
Miasto na północo-wschodzie Włoch, siedziba władz administracyjnych Città Metropolitana di Venezia oraz Regione del Veneto (pol. Wenecja Euganejska). Miasto leży u północnego krańca Morza Adriatyckiego, nad Zatoką Wenecką, separującą penisola italiana od penisola istriana, w Lagunie Weneckiej. Comune di Venezia obejmuje obszary tak w lagunie jak na stałym lądzie, a blisko 62% jej powierzchni, która łącznie wynosi 415,9 km², przypada na wody (257,7 km²). Jako jedenaste włoskie miasto pod względem wielkości liczy Wenecja mieszkańców około 260 tysięcy, między którymi 180 tys. żyje w jej dzielnicach lądowych, niecałe 60 tys. w położonym na wyspach centrum historycznym, zaś dalsze 30 tys. wewnątrz laguny (area urbana 360 tys.). Gmina wenecka rozczłonkowana jest na sześć jednostek administracyjnych, Municipalità di Venezia, które korespondują z naturalnym rozdziałem na Wenecję Wyspiarską z Wenecją Pobrzeżną oraz na Stały Ląd Wenecki (Terraferma Veneziana). Spośród nich leżą w lagunie dwie, Venezia-Murano-Burano jako Venezia Insulare i Lido-Pellestrina jako Venezia Litorale, zaś na Terraferma Veneziana pozostałe cztery, a to Favaro Veneto, Mestre-Carpenedo (Mestre Centro), Chirignago-Zelarino (Mestre Ovest), Marghera. Organizm miejski we współczesnej postaci ma jakby dwa główne serca. Są nimi historyczna la città lagunare, czyli rzec można Wenecja Właściwa; oraz leżące na stałym lądzie Mestre, włączone do Wenecji w 1926 roku, ważny punkt na komunikacyjnej mapie kraju, z dużą węzłową stacją kolejową, przelotową na kierunku Venezia Santa Lucia, które ze względu na swą wielkość plus oddalenie od Wenecji wygląda jak osobne miasto (pewną rolę pełni także Marghera). Dzielnice lądowe szybko rozbudowały się zwłaszcza w okresie powojennym, wtedy też przeniosła się do nich spora część ludności z mocno zagęszczonego miasta na wyspach (1951 miało ono 171 tys. mieszkańców). Historyczne miasto usytuowane jest pośrodku laguny swego miana, pierwotnie rozsiadłe na 118 wysepkach, na przestrzeni wieków skonsolidowanych drewnianymi palami dla umożliwienia urbanizacji, połączonych przez ponad 400 mostów przerzuconych nad jakimiś 160 kanałami. Blisko 8 km² powierzchni czyni zeń jedną z rozleglejszych starówek Italii i Europy (cała Pierwsza Municipalità ma bez wód prawie 17 km²). Tradycyjnie miasto na wodzie składa się z sześciu stref, które od słowa sesto, czyli jednej szóstej, zwane są sestieri (Cannaregio, Castello, Dorsoduro, Santa Croce, San Marco, San Polo). Specyfiką historycznej Wenecji są oczywiście rzeczone już ciągi wodne, z których większe, żeglowne kanały, różnej szerokości, oddzielają od siebie główne wyspy, zaś mniejsze (rii) stanowią coś w rodzaju zastępstwa ulic. Tym samym właściwe ulice (calli, salizade) pełnią bardziej funkcje transferowe między poszczególnymi domami czy sąsiedztwami. Główną arterią komunikacyjną jest tu więc Canal Grande, zgodnie z mianem naczelny kanał wenecki, do którego przylegają sestieri (po trzy z każdej strony). Kanał mający kształt odwróconej litery S przecina Lagunenstadt z zachodu na wschód dzieląc ją na dwie partie. Długości około 3,8 km i szerokości od 30 do 70 m, mniej więcej w połowie swego biegu przegrodzony sławnym Ponte di Rialto, prowadzi ku Piazza San Marco. W Bacino San Marco spotyka się z Canale della Giudecca, drugim dużym kanałem tej części miasta, który separuje południową połowę starówki od sąsiadującej z nią na zaledwie 250–450 m wydłużonej wyspy tego samego imienia. W lagunie od północy i południa obmywającej centro storico znajduje się wiele zabudowanych wysp, w przeszłości i obecnie wykorzystywanych w różnych celach, dla przykładu Cimitero di San Michele, dziś częściowo niezamieszkanych. Ważniejsze z tych wysp to Murano, Burano, Torcello, Sant'Erasmo w lagunie północnej, a także Lido di Venezia (modne kąpielisko morskie) i Pellestrina; te dwie ostatnie, wąskie i długie na jakieś 11–12 km, sąsiadując ze sobą stanowią część piaszczystej mierzei, która sięga od Chioggia po Jesolo i oddziela Lagunę Wenecką od Zatoki Weneckiej. Miejska komunikacja publiczna realizowana jest przy pomocy pojazdów wodnych o zbiorczym mianie vaporetto (dziś napędzanych atoli silnikiem diesla). Liniowe stateczki, będące dla Wenecji po prostu tym, czym dla innych miast autobusy i tramwaje, obsługują zarówno samo miasto, pływając po Canal Grande i Canale della Giudecca, jak też wyspy laguny, np. ku Murano i Burano odbijając m.in. z San Zaccaria oraz z Fondamente Nove po północnej stronie centro storico, tudzież destynacje na stałym lądzie (Punta Sabbioni, Treporti, Chioggia). Wzdłuż Lido di Venezia kursują autobusy (5 linii). Wbrew naszym wyobrażeniom sami mieszkańcy Wenecji zwykle przemieszczają się jednak po swym mieście pieszo, czemu sprzyjają nieduże odległości; punktami jak gdyby etapowymi są tu otoczone zabudową przestrzenie placowe zwane campi lub campielli (mianem piazza określa się jedynie Plac Świętego Marka). Połączenie lądowe z Terraferma Veneziana tworzy Ponte della Libertà. Jest to most drogowo-kolejowy, długości 3850 m, wychodzący z Mestre, które w tym zakresie funkcjonuje jako brama wjazdowa do Wenecji, otwarty 1933 pod nazwą Ponte Littorio (precyzyjniej mówiąc most kolejowy to konstrukcja osobna i sięgająca roku 1846). Most Wolności stanowi finalny odcinek znakowanej z Turynu drogi krajowej (Strada Statale 11 Padana Superiore). Schodzący z mostu ruch kołowy terminuje na Stazione Marittima (promy m.in. do Lido di Venezia), na sztucznej wyspie Tronchetto (parking samochodowy) oraz na Piazzale Roma (interscambio dla drogowej komunikacji autobusowo-tramwajowej oraz komunikacji lagunowej). Te trzy miejsca są od 2010 roku wzajemnie scalone małą koleją automatyczną (People Mover di Venezia). Naprzeciwko nich rozprzestrzeniają się tereny kolejowe Dworca Świętej Łucji, stacji rzecz jasna czołowej, z relatywnie skromnym, nierzucającym się zbytnio w oczy Empfangsgebäude, wychodzącym bezpośrednio na Wielki Kanał i przystanki vaporetti (pierwsze wrażenie na ogół dość niesamowite). Pryncypalna Piazza San Marco, jeden z symboli Italii a zarazem salonów wystawowych Europy, ze swą architektonicznie bizantyńską bazyliką oraz blisko stumetrową kampanilą, dostojne miejskie palazzi, wznoszone przez wieki, o fasadach malowniczo odbijanych w wodach Canal Grande, na czele z późnogotyckim Złotym Domem, nadto inne jakby stające na wodzie bądź z wody wyrastające budowle, w tym domy i kamienice mieszkalne, wreszcie le magiche isole della laguna veneta, okolone jej wodami o toni delikatnie zielonkawej czy seledynowej, niektóre, jak Burano, wręcz fantastycznie barwne, pachnące rybami, będące światem samym w sobie, wszystko to nieodparcie wywiera wrażenie jakby nieprawdziwości tego miejsca. Wenecja istnieje wszak nie w świecie bajki czy baśni, imaginacji czy egzotycznego snu, lecz w rzeczywistości najzupełniej realnej, która to w tym akurat konkretnym przypadku, być może jedynym takowym na ludzkim globie, jest piękniejsza aniżeli lakierowane widokówki czy dzieła największych nawet mistrzów palety. Siedzące na czubku Alto Adriatico miasto stanowiło przez ponad tysiąc lat rodzaj talassokracji, tworzyło jedną ze słynnych włoskich republik morskich, będąc stolicą własnego morsko-lądowego imperium, które panowało niemal całemu wschodniemu Śródziemnomorzu (Serenissima Repubblica di Venezia). Jako Domini di Terraferma inaczej Stato da Tera sięgało ono na lądzie gdzieś prawie pod Mediolan, zaś na wodzie jako Stato da Mar obejmowało wyspy i brzegi rozciągnięte od Istrii przez Dalmację po Cypr, obszary tedy dziś składające się inter alia na Chorwację, Albanię i Grecję.
W starożytności okolice miasta zasiedlone były przez iliryjski lud Wenetów, być może przybyły gdzieś ze środka Europy, na pewno zaś uległy romanizacji. W dobie wielkiej wędrówki ludów V wieku mieszkańcy tych terenów, między innymi sąsiednich miast rzymskich jak Akwileja czy Padwa, schronili się przed napływającymi falami barbarzyńców, w szczególność przed najazdem Hunów 451–452, na bagniste wysepki w lagunie. Tam, nad Rivus Altus, zalążku późniejszej Wenecji, powstał pierwszy wenecki kościół, jak chce lokalny przekaz konsekrowany wraz z wybiciem południa w dzień Zwiastowania Pańskiego 25 marca 421 (Chiesa di San Giacomo di Rialto). Z czasem samodzielne wspólnoty wyspiarskie, zrazu flisaków, żupników i rybaków, utworzyły własne struktury parapolityczne na czele z przywódcą, od łacińskiego dux zwanym dożą, wedle tradycji obieranym od 697 roku. Początkowo formalnie podległe były one Egzarchatowi Rawenny, istniejącemu 584–751, jednak sąsiedzka rywalizacja pomiędzy imperium bizantyńskim a imperium karolińskim pozwoliła na zachowanie niezależności i jej sukcesywne umacnianie. Dynamiczny rozwój handlu morskiego, możliwy dzięki dogodnemu położeniu geograficznemu, stopniowo uczynił z Wenecji kluczowy punkt obrotu towarowego pomiędzy Zachodem a Bizancjum. Politycznie zaś miasto przyjęło formę republiki. Jej prestiż wydatnie wzrósł po pozyskaniu relikwii Świętego Marka Ewangelisty przywiezionych w roku 828 z Aleksandrii, dla przechowania których wzniesiono tytularną bazylikę; symbol świętego, Leone di San Marco, stał się herbem miasta, zaś on sam patronem rosnącej w siłę morskiej Republiki. Od przełomu X i XI wieku była ona już wiodącą w tej części świata potęgą polityczną, poczynając za sprawą strategicznego usytuowania sposobić się do swej wielkiej ekspansji na wschodzie Śródziemnomorza. Flocie weneckiej przypadła istotna rola w urządzaniu pierwszych wypraw krzyżowych. Po czwartej krucjacie, finalizowanej zdobyciem Konstantynopola w 1204 roku eo ipso początkiem na terenach greckich Frankokratii (Φραγκοκρατία) inaczej Latinokratii (Λατινοκρατία), Wenecja, zerwawszy z dotychczasową praktyką pokojowego współistnienia z Lewantem, otrzymała część terytorium nowo utworzonego Cesarstwa Łacińskiego (Impero Latino di Costantinopoli). Cesarstwo to nie przetrwało jak wiadomo zbyt długo, bo ledwie do 1261 roku, jednak zdobycze na wybrzeżach greckich, mimo zmienności ich losów, stały się na długie stulecia solidnym oparciem dla weneckiej potęgi politycznej. W XIII wieku pod władztwem Najjaśniejszej znalazła się tedy wschodnia Adria z Istrią, Kvarnerem i Dalmacją, fragmenty wybrzeży greckich, różne wyspy jońskie i egejskie, zalegające u brzegów Epiru bądź wypełniające greckie morza, Korfu, Kreta, Cypr (Stato da Mar). Zrodziło to długotrwały konflikt z Genuą, drugą silną włoską republiką morską, o kontrolę nad szlakami handlowymi, który przybrał postać kilku wojen. Wycieńczywszy Genuę podczas czwartej wojny genueńsko-weneckiej, rozgrywanej w latach 1378–1381 głównie koło miasta Chioggia i stąd znanej także jako Guerra di Chioggia, Wenecja, już wcześniej będąca najlepiej prosperującym państwem morskim Półwyspu, ostatecznie potwierdziła swe panowanie na wodach wschodniego Śródziemnomorza. Następnie zaś, przełomem XIV i XV wieku, poddała swemu zwierzchnictwu także kolejne obszary kontynentalne Górnych Włoch (Domini di Terraferma). Maksymalny zasięg tych lądowych posiadłości Świętego Marka przypada na początek XVI wieku, kiedy wenecka Terraferma, rozciągając się od Friuli po wschodnie krańce Lombardii, obejmowała takie między innymi miejsca jak Treviso (1339), Vicenza (1404), Belluno (1404), Bassano del Grappa (1404), Verona (1405), Padova (1405), Rovereto (1418), Brescia (1426), Bergamo (1427), Ravenna (1441), Crema (1449), Cremona (1499), Gorizia (1508). Podbój i mocne usadowienie się na Terraferma gwarantowały Republice możność kontynuowania swej wielkiej morskiej przygody, powodując także pewne przemiany wewnętrzne. Przedstawiciele narodu weneckiego obecni byli w portach niemal całej Europy. Początkiem XIV wieku Wenecja nawiązała regularną komunikację morską z Anglią i Flandrią, po tym jak trakty lądowe stały się z powodu szalejącej wojny stuletniej niepewne, lecz szczególnie mocne stosunki spajały Republikę z pobliską Europą Środkową, czyli Światem Niemieckim, dla którego Lagunenstadt, dokąd naturalnie grawitowały szlaki przez Brenner i Weronę, była aż po czasy dojścia Austrii do Triestu i jego późniejszej Blütezeit oknem na Wschód. Wenecja średniowieczna i nowożytna miała rzecz jasna oblicze międzynarodowe, stanowiła mieszankę narodowości i ras, jak zresztą każde miasto kupieckie, choć prawdopodobnie w stopniu wyższym od innych handlowych metropolii tamoczesnej Europy. Ów kosmopolityzm dostrzec można już w samej architekturze i sztuce weneckiej, posiadającej własny oryginalny styl, jednako recepcyjny w odniesieniu tak do północnego gotyku jak różnych elementów orientalnych. Wenecja była jednym z tych miejsc na kontynencie, gdzie zbiegały się kultura Zachodu z kulturą Wschodu, zaś po reformacji także (próbująca wkraść się do Włoch od Niemiec) protestancka Północ i katolickie Południe. Wewnętrznie Rzeczpospolita Wenecka, podobnie jak inne państwa północnowłoskie, była raczej federacją czy konglomeratem rozmaitych organizmów politycznych, połączonych wspólną podległością wobec miasta-zwierzchnika, tudzież równie wspólnym im podporządkowaniem miastom terenów wiejskich. Jednak już w piętnastym stuleciu począł zaznaczać się z wolna zmierzch omnipotencji weneckiej. Krom wojen włoskich, w których Wenecja, jako istotny czynnik równowagi politycznej na Półwyspie, brała udział wchodząc w koalicje antyfrancuskie oraz antyhabsburską Lega di Cognac, za jego powody zwyczajowo uznaje się zdobycie 1453 Konstantynopola przez Osmanów plus dalsze ich podboje na Bałkanach, pociągające za sobą długotrwały konflikt z Portą, jak również odkrycie Ameryki oraz nowej drogi morskiej do Indii prowadzącej wokół brzegów Afryki. Choć teza o negatywnym wpływie odkryć geograficznych na wymianę lewantyńską bywa kwestionowana, nie ulega wątpliwości, iż w szerszej perspektywie czasowej przyniosły one odczuwalny spadek znaczenia handlu wschodniego oraz przesuniecie głównych na świecie marszrut kupieckich z Morza Śródziemnego na Atlantyk. Efektem tegoż wyłoniły się mocarstwa kolonialne nowego typu, można powiedzieć operujące w skali globalnej, czyli Anglia i Holandia, a przede wszystkim Hiszpania, dzierżąca sąsiedni Mediolan oraz sprawująca funkcję arbitra pośród państw włoskich. Ale także nawet na samym Adriatyku, na który Najjaśniejsza przywykła patrzeć jak na swą wewnętrzną zatokę, Benátky miały coraz mniej do powiedzenia, a to między innymi za sprawą działań uskockich piratów zagnieżdżonych na wyspach archipelagów dalmackich i wspieranych przez austriackich Habsburgów. Z drugiej zaś strony wszystko to przeobraziło w XVI wieku samą Wenecję z ośrodka wymiany towarowej oraz miasta-magazynu, czym dotychczas głównie była, w centrum produkcji, upodabniając ją gospodarczo do miast włoskich z głębi kraju. W pierwszym rządzie nadmienić tu trzeba o koronkach z Burano i szkle z Murano, produkowanym zresztą w Wenecji już od dawna, tudzież o innych przedmiotach luksusowych, które Europa długo jeszcze zawdzięczać będzie Miastu Laguny. Z onego szesnastego stulecia pochodzi wiele zachowanych do dziś słynnych budowli weneckich, to również wtedy swój obecny kształt przyjął Plac Świętego Marka. Jako punkt zwrotny w politycznych dziejach Repubblica di Venezia można uznać głośną bitwę morską z Turkami pod Lepanto, stoczoną 1571, zakończoną olśniewającym zwycięstwem Ligi Świętej, do którego flota wenecka przyczyniła się w decydujący sposób, a Serenissima po raz ostatni wystąpiła w roli rzeczywiście wielkiej potęgi śródziemnomorskiej. Lepanto okazało się jednak dla Wenecji czymś na kształt zwycięstwa pyrrusowego; niechęć Hiszpanii do kontynuowania wojny we wschodnim Śródziemnomorzu skłoniła Republikę do zawarcia kompromisowego pokoju z Turkami; zrzeczenie się w jego ramach Cypru (1573) zainicjowało dekompozycję Stato da Mar poprzez stopniowe straty terytorialne na rzecz Półksiężyca aż do ustąpienia z Krety (1669). Członkostwo w kolejnej antyosmańskiej Lidze Świętej, notabene z udziałem polsko-litewskiej Rzeczpospolitej, a zorganizowanej przez papieża w 1684 roku po wiktorii wiedeńskiej, pozwoliło Wenecji wejść w krótkotrwałe posiadanie Morei inaczej Peloponezu (do 1718). Jednak w onym czasie zawrotna kariera i chwalebne dni Królowej Adriatyku stanowiły już tylko coraz odleglejsze wspomnienie. Nawet w swym handlu wschodnim dała się Wenecja w 18. stuleciu zdystansować i to znacznie przez austriacki Triest, a chyba też przez papieską Ankonę i neapolitańskie Bari. Kupiecka republika jawiła się od dawna coraz bardziej archaiczną i anachroniczną. Jej koniec był coraz bliższy. Przyniosła go epoka napoleońska. Bonaparte lekceważył neutralność Wenecji jak poprzednio Austriacy. Wraz z zajęciem przez zrewolucjonizowanych Francuzów uległa Repubblica Veneta rozwiązaniu w 1797 roku, zaś jej terytoria zostały mocą traktatu w Campo Formio rozdysponowane mniej więcej wzdłuż Adygi pomiędzy filonapoleońską Republikę Cisalpińską (Brescia, Bergamo) a Austrię (Veneto, Friuli, Istria, Dalmazia, Cattaro). Rozbiór Wenecji nasuwał współczesnym analogie z ostatecznym rozbiorem RON dwa lata wcześniej; mówiono nawet o swoistej polonizacji Wenecji. Przyznane Rakusom ziemie znajdowały się w ich gestii do 1805 roku, po czym stanowiły (Veneto i Friuli) do 1814 roku część napoleońskiego Królestwa Włoch, by po likwidacji tegoż na kongresie wiedeńskim ponownie zasilić Cesarstwo Austrii. W jego składzie tworzyły one razem z innymi krainami północnowłoskimi Królestwo Lombardzko-Weneckie (z Wenecją jako współstolicą). Podczas Wiosny Ludów przejściowo zaistniała w Wenecji rewolucyjna tzw. Republika Świętego Marka (17 III 1848–22 VIII 1849). Klęska Austrii w Deutscher Krieg roku 1866 przeciwko Prusom, których aliantem było świeżo (1861) ukonstytuowane zjednoczone królestwo włoskie, umożliwiła przyłączenie Wenecji do Macierzy. Przez historiografię włoską konflikt ten, dla samej młodej i niedoświadczonej armii włoskiej przebiegający mało pomyślnie, vide jej porażki pod Custozą i koło wyspy Lissa (Vis) na Adriatyku, określany jest względem frontu austriacko-włoskiego vel frontu południowego mianem la terza guerra di indipendenza italiana (chyba nieco przesadnie). Scalenie tych ziem z Italią uzyskało formalną sankcję prawną poprzez plebiscyt przeprowadzony w prowincjach weneckich oraz w Mantui 21–22 października 1866. Obok innych partii włoskiej Północy było Veneto drugą połową XIX wieku jednym z głównych obszarów włoskiej sezonowej emigracji zarobkowej. Z Piemontu, Friuli, Veneto kierowała się ona do Francji, Szwajcarii, Austrii (Triest). BTW Miano Wenecja Euganejska, powstałe w ramach Trzech Wenecji, stosowane w języku polskim na oznaczenie regionu ze stolicą w Wenecji, nie jest do końca tożsame z włoskim Veneto, a to z tej przyczyny, iż obejmuje ono nie tylko Veneto, lecz także Friuli, administracyjnie stanowiące obecnie część sąsiedniego regionu ze stolicą w Trieście (Friuli-Venezia Giulia).
Non posso confermarlo, ma l’affermazione, chiunque l’abbia fatta, non è priva di fondamento. Solferino dette all’Italia la Lombardia e l’Italia centrale, Sadowa le dette il Veneto, Sedan le aprì la strada di Roma (Bismarck e le tre «esse» www.corriere.it Domenica 12 aprile 2015).
Jarosław Swajdo
Parzialmente pubblicato in Świat Podróży 2/1994