MANTUA
Średniej wielkości miasto w północnych Włoszech, na Nizinie Padańskiej, administracyjnie w regionie Lombardia, u dość charakterystycznego dla jej konturów szpicu na południo-wschodzie werżniętego pomiędzy od północy Veneto a Emilię-Romanię na południu, nieopodal granic z tymi regionami. Stolica padańskiej prowincji swego imienia. Przy powierzchni 63,81 km² miasto liczy obecnie 49 tysięcy mieszkańców (65 tys. w 1971). Area urbana 127 tys. Z trzech stron opasane jest sztucznymi jeziorami (Laghi di Mantova) zasilanymi przez wody płynącej tędy rzeki Mincio, głównego emisariusza Lago di Garda tudzież ostatniego lewostronnego trybutariusza Padu. Akweny te, od swego usytuowania noszące nazwy Lago Superiore, Lago di Mezzo i Lago Inferiore, czyli Jezioro Górne, Jezioro Średnie i Jezioro Dolne, utworzono w XII wieku jako element obronnej konfiguracji miasta (città-fortezza). W przeszłości istniało jeszcze czwarte jezioro, Lago Paiolo, obmywające Mantuę od południa i w praktyce czyniące z niej wtedy wyspę (jezioro to zostało osuszone w połowie XVIII wieku, czym inter alia zyskano tereny pod późniejszą rozbudowę miasta). Dziś, w swym centro storico, fizycznie będącym więc jakby półwyspem, naszpikowanym zabytkowymi budynkami z cegły dającej im czerwonawy połysk, wypełnionym przez na ogół renesansowe albo barokowe kościoły, przez surowe kwadratowe wieże cywilne z Torre dell'Orologio, przez stare domy mieszkalne i pałace na czele z Palazzo Ducale, kompleksem rezydencjonalnym o jakimś pół tysiąca pokoi i apartamentów na około 34 000 m², istnym miastem w mieście, kiedyś jednym z najbogatszych tego przeznaczenia obiektów w Europie, wreszcie z architekturą militarną związaną z niegdysiejszą rolą miasta także jako potężnej twierdzy znanej z oblężeń, Mantua od swych jeziornych rozlewisk, wdzięcznie przeglądając się w lustrze wody, oraz od schodzących ku niej zielonym nizinnym łąkom, prezentuje się rzecz jasna najokazalej. W przeszłości miasto stanowiło stolicę własnego państwa. Niewielkie obszarowo acz zamożne i ważące na politycznej scenie Włoch, od szesnastego stulecia w randze księstwa, osiągnęło ono szczyty swej świetności pod rozciągniętymi na kilkaset lat rządami arystokratycznego rodu Gonzagów. Miasto kwalifikowało się naonczas do przodujących ośrodków włoskiego eo ipso europejskiego renesansu i na tym też gruncie zadeklarowano je 2008 jako Patrimonio dell'umanità (Mantova e Sabbioneta).
Miejsce owo, nieco wysklepione względem szeroko okalających je dawniej bagien, zamieszkane było wprzódy przez Etrusków. Od jednej z postaci w ich mitologii, Mantusa, władcy świata pozagrobowego, ma pochodzić nazwa Mantui; inna teoria wiąże jej etymologię z grecką prorokinią imieniem Manto. W antycznej wsi Andes tuż na południowy wschód od miasta ujrzał światło dzienne w 70 roku dawnej ery rzymski poeta Wergiliusz (lokalizacja identyfikowana od XIII wieku z Pietole, dziś frakcją gminy Borgo Virgilio). Około roku tysięcznego Mantua dostała się w ręce możnego rodu z Canossy, u końca wczesnego średniowiecza jednego z najpotężniejszych feudałów włoskich (Conti di Mantova). Pod przypadającymi na lata 1052–1115 rządami Matyldy, znanej jako Matilde di Canossa lub poprawniej Matilde di Toscana a określanej mianem La Grancontessa, nb. przypuszczalnie urodzonej w Mantui, dynastia z Canossy panowała rozległym obszarom północnych i środkowych Włoch od Marchii Werońskiej (Marca di Verona e Aquileia) poprzez tereny dzisiejszej Lombardii i Emilii-Romanii (Kerngebiet z Castello di Canossa) a dalej przez Marchię Toskańską aż po Księstwo Spoleto w sercu Półwyspu Apenińskiego (Terre Matildiche). Po śmierci w 1115 roku Matyldy, ostatniego suwerena z Canossianów, przekształciła się Mantua w wolną komunę miejską, w tym zakresie broniąc swej autonomii wraz z innymi municypiami Ligi Lombardzkiej przed roszczeniami rzymsko-niemieckiego cesarza Fryderyka Barbarossy. Niebawem przewodzący miastu biskup utracił swą preponderancję na korzyść pierwszego obcego (mediolańskiego) podesty; od połowy XIII wieku komuna kierowana była przez tzw. Kapitana Ludu; aby po wewnętrznych konfliktach, ściśle skorelowanych z rywalizacją we Włoszech procesarskich gibelinów i propapieskich gwelfów, przybrać w ostatniej ćwierci tegoż stulecia formę signorii miejskiej pod przywództwem gibelińskiej rodziny Bonacolsi (1272–1328). Ostatni Bonacolsi, Rinaldo dei Bonacolsi zwany Passerino, lider lokalnych gibelinów, ekskomunikowany przez papieża, został 16 sierpnia 1328 roku obalony (oraz zabity w walce) podczas ludowej rewolty Ludwika Gonzagi, kondotiersko wspartej przez Cangrande I della Scala (Signore di Verona). Zainicjowało to trwające prawie czterysta lat rządy Gonzagów. Ranga mantuańskich władców stopniowo rosła w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego. I tak w 1433 roku podniesieni oni zostali przez Zygmunta Luksemburskiego do godności markizów (Marchesi di Mantova). Zaś w 1530 roku Karol V Habsburg przyznał im tytuł książąt (Duchi di Mantova). Za sprawą powyższego plasowali się Gonzagowie przez jakiś czas w gronie najważniejszych dynastów włoskich. Kulminacja ich splendoru obejmuje schyłek Marchesato di Mantova i początek Ducato di Mantova. Jest to więc końcówka stulecia piętnastego i wiek szesnasty, zatem lata panowania Franciszka II Gonzagi, jego żony Izabeli d'Este z Ferrary, jednej z czołowych figur włoskiego renesansu, oraz ich syna Fryderyka II Gonzagi, od 1519 roku piątego i tym samym ostatniego markiza Mantui, a od 1530 roku pierwszego jej księcia. Nowe księstwo dokonało wtedy drogą matrymonialną aneksji dość odległego geograficznie lecz z racji położenia na styku ziem francuskich i włoskich istotnego politycznie piemonckiego dziś Monferrato (1536). O ówczesnym znaczeniu Mantui może świadczyć konwokacja przez papieża Pawła III do miasta na dzień 23 maja 1537 roku Soboru Powszechnego (Concilio Ecumenico). Ostatecznie doń nie doszło ze względu na warunki postawione przez mantuańskiego księcia, nieskłonnego ponosić wysokich kosztów organizacji tej imprezy jako też obawiającego się uszczuplenia, choćby tylko chwilowego swej suwerenności nad Księstwem; anulowany Sobór otwarto 1545 w Trydencie pod przewodnictwem kardynała Ercole Gonzagi, również syna Franciszka i Izabeli, któremu skądinąd podczas konklawe 25 grudnia 1559 roku zabrakło jedynie pięciu głosów do wyboru na papieża (został nim Giovanni Angelo Medici di Marignano jako Pius IV 1559–1565). W charakterze linii bocznej Gonzagowie zainstalowali swe rządy w sąsiednim hrabstwie Guastalla, którego suweren Ferrante Gonzaga, kolejny syn nadmienionej pary, oddawszy się w cesarsko-hiszpańską służbę Karolowi V, doszedł w niej do stanowisk wicekróla Sycylii i gubernatora Mediolanu oraz hiszpańskiego ambasadora w Anglii (jako Principe di Molfetta). Polityczna prosperity księstwa, w siedemnastym stuleciu maksymalnie rozpiętego na 2,5 tysiącach km² i zamieszkanego przez 170 tysięcy ludzi, znalazła odbicie jak podówczas cała Italia na niwie wszechstronnie ujmowanej kultury, w tym naturalnie sztuki. Bogata, fantazyjna i finezyjna, pełna poloru i przepychu, o wyrafinowanym smaku, była nad Mincio z zaskakującą hojnością otaczana książęcym mecenatem (Rinascimento mantovano). Wygaśnięcie linii głównej Gonzagów w 1627 roku, gwałtownie ucinając okres politycznej a wraz z nią ekonomicznej i kulturalnej pomyślności księstwa, wywołało kolejny kryzys polityczny w północnych Włoszech i wojnę o sukcesję mantuańską, Guerra di successione di Mantova e del Monferrato, niekiedy z pewną przesadą uważaną za piątą (uboczną) fazę wojny trzydziestoletniej, toczoną zaś 1628–1631 pomiędzy Francją a habsburską Hiszpanią i Cesarstwem, potencjami zmagającymi się o prymat w Górnej Italii. Jej efektem cesarz zmuszony został do zaakceptowania francuskich pretendentów, książąt Gonzaga-Nevers z młodszej linii Gonzagów, panujących u zachodnich granic Burgundii w środkowej Francji, jako nowych władców Mantui (Maison de Gonzague-Nevers). Trzeci jej książę z tego de fait francuskiego już Domu, a zarazem dziesiąty i ostatni duca di Mantova e del Monferrato, nieudolny politycznie Ferdynand Karol Gonzaga, sprzymierzył się z Francuzami podczas wojny o sukcesję hiszpańską 1701–1714, by następnie z obawy przed odwetem cesarskim schronić się w neutralnej Wenecji (nie zapominając wziąć ze sobą kosztowności). Wyrokiem Sejmu Rzeszy w Ratyzbonie 3 czerwca 1708 roku uznany został za przestępcę i zdrajcę Sacro Romano Impero (niebawem zmarł w Padwie 5 VII 1708). Odtąd Mantua była dobrem Habsburgów (Montferrat zaś przekazano Sabaudii w zamian za Księstwo Cieszyńskie na Śląsku jako rekompensatę dla wysuwającego doń dynastyczne prawa po żeńskiej linii Gonzagów księcia Lotaryngii i przyległego do niej od zachodu i północy Baru). Wraz z Księstwem Mediolanu, przejętym obok innych ziem włoskich przez Habsburgów mocą Rastatter Friede, firmowanego w 1714 roku jako finalizacja hiszpańskiej wojny sukcesyjnej, Mantua składała się teraz na tak zwaną Lombardię Austriacką (Ducato di Milano e Mantova). Od głównego korpusu imperium separowały ją terytoria Wenecji i Szwajcarii. Dzięki pokojowi w Akwizgranie 1748 roku, kończącemu z kolei Österreichischer Erbfolgekrieg 1740–1748, sankcjonującemu ostatecznie wyeliminowanie z Włoch wpływów Hiszpanii zastąpionych wpływami Austrii i utrwalającemu te zmiany już do końca stulecia, rozstrzygnięciom generalnie korzystnych dla Italii jako całości, Mediolan i Mantua były obecnie jedynymi ziemiami włoskimi znajdującymi się bezpośrednio pod obcym panowaniem. Kilkadziesiąt lat później, na fali centralizacyjnych posunięć Józefa II Habsburga, Mantua została na krótko administracyjnie scalona z Mediolanem (1786–1791). W dobie napoleońskiego intermezzo 1797–1814, zamykającego pierwszy period austriackiej dominacji, tereny te, dzieląc polityczne losy sąsiednich ziem północnowłoskich, tworzyły departament ze stolicą w Mantui, wedle wzorca francuskiego nazwany od okolicznego obiektu fizycznogeograficznego (Dipartimento del Mincio). Po Kongresie Wiedeńskim, w ramach restauracji przywracającym Europie stary porządek przedrewolucyjny i przednapoleoński, ziemie dawnego księstwa mantuańskiego zasiliły świeżo powołane Królestwo Lombardzko-Weneckie w zestawie istniejącego od 1804 roku Kaisertum Österreich. Sama Mantua, krom profitów gospodarczych wynikającymi z posiadania zawsze na tej płaszczyźnie wyśmienicie rozwiniętej całej Lombardii, nawet jeśli ziemie mantuańskie były od mediolańskich uboższe, miała dla Austriaków także znaczenie strategiczne, a to za sprawą usytuowania pozwalającego na kontrolę szlaków komunikacyjnych między Lombardią a Veneto, dwoma podstawowymi członami rzeczonego królestwa, tudzież na strzeżenie przepraw na rzece Pad. Dla obrony swych górnowłoskich domen skonstruowali Austriacy w tych stronach zaawansowany system defensywny w formie czworoboku opartego o rzeki Mincio, Pad i Adygę oraz od 1850 roku linię kolejową Mediolan–Wenecja, z czterema twierdzami u jego rogów (Peschiera del Garda, Mantova, Legnago, Verona). Miał on za zadanie utrudnić potencjalnemu nieprzyjacielowi wtargnięcie na niziny padańskie (Festungsviereck, Fortezze del Quadrilatero). Miasto przerodziło się w ogromny kompleks wojskowy z tysiącami skoszarowanych w nim żołnierzy różnych środkowoeuropejskich narodowości odzwierciedlających etniczną mozaikę Austrii. Pomna swych wielkich politycznych tradycji, swego czasu jedno z ważniejszych historycznych państw włoskich, nie pozostawała oczywiście Mantua na marginesie lombardzkich teatrów wolnościowo-liberalno-rewolucyjnych antyaustriackich a co za tym idzie niepodległościowo-zjednoczeniowych wystąpień burzliwej i emocjonującej doby włoskiego Risorgimento (Martiri di Belfiore). Rozgrywana w tym duchu i w onym celu wojna francusko-austriacka 1859 roku pomiędzy Królestwem Sardynii (Piemontem-Sardynią) sprzymierzonym z Francją a Austrią, zaborcą ziem włoskich ergo pierwszoplanową barierą na drodze do unifikacji kraju, w historiografii włoskiej traktowana jako druga włoska wojna o niepodległość, przyniosła Środkowoeuropejczykom, zamkniętym w Czworoboku Twierdz, klęskę, głównie za przyczyną dwóch wielkich i dla wspólnych armii francusko-piemonckich zwycięskich krwawych bitew na polach Lombardii (Magenta 4 VI 1859, Solferino 24 VI 1859). Rezultatem tegoż austriackie Regno Lombardo-Veneto uległo rozpadowi. Jego zachodnią połowę, czyli Lombardię, aczkolwiek z wyjątkiem między innymi właśnie Mantui, musiała Austria odstąpić Francji, która z kolei scedowała ją na rzecz Sardynii-Piemontu (w zamian od Włochów uzyskali wtedy Francuzi na północy Sabaudię bez Aosty oraz Niceę). Mantua pozostała więc jeszcze na krótko pod panowaniem Austrii (wraz z Veneto i Friuli). W poczet proklamowanego 17 marca 1861 roku w Turynie zjednoczonego Królestwa Włoch weszła parę lat później w konsekwencji trzeciej włoskiej wojny o niepodległość (1866). Podobnie jak wcześniej w innych włoskich regionach inkorporacja ta znalazła formalną sankcję prawną pod postacią plebiscytu zjednoczeniowego rozpisanego w Mantui oraz prowincjach weneckich na niedzielę 21 i poniedziałek 22 października 1866 roku (Plebiscito delle province venete e di quella di Mantova). I podobnie jak tam za połączeniem z Regno d'Italia sotto il Governo monarchico-costituzionale del re Vittorio Emanuele II e dei suoi successori miało paść wedle oficjalnych danych niemal sto procent ważnych głosów.
Jak wiele miast we Włoszech wykazuje także Mantua pewne konotacje z Polską. Bawiący nad Mincio w 1597 roku Zygmunt Myszkowski, doradca króla Zygmunta III Wazy oraz właściciel dóbr Pińczów i Chroberz w województwie sandomierskim, został ze swym bratem Piotrem adoptowany do rodu Gonzagów. Nieco później królową Polski, jako żona dwóch kolejnych polskich władców z dynastii Wazów, Władysława IV i Jana II Kazimierza, była Ludwika Maria Gonzaga (Louise-Marie de Gonzague-Nevers). W Mantui formowano od marca 1797 roku jeden z batalionów Legionów Polskich we Włoszech (Legiony polskie posiłkujące Lombardię). W 1799 roku po czteromiesięcznym oblężeniu miasta przez Austriaków podczas wojny Deuxième Coalition i kapitulacji Francuzów żołnierze polscy pochodzący z Galicji zostali tutaj przez dowództwo francuskie w myśl zawartego układu wydani Rakuszanom i wcieleni do ich armii.
Jarosław Swajdo
Leggi anche su krajoznawcy.info.pl