GENUA
Miasto na północo-zachodzie Włoch, nad Golfo di Genova, północną partią Mar Ligure. Stolica Città Metropolitana di Genova tudzież Regione Liguria. Przy 583 tysiącach mieszkańców, skupionych na 240,29 km², trzecia po względem wielkości gmina włoskiej Mezzanotte oraz szósta takowa w całym kraju (area metropolitana 1,5 mln). Południowy filar uformowanego przełomem XIX i XX wieku przepotężnego włoskiego Triangolo Industriale Piemonte–Lombardia–Liguria (Torino–Milano–Genova). Gigantyczny port morski, Europas Pforte zum Mittelmeer sowie Italiens Tor zur Welt, historycznie najściślejsza czołówka w basenie Morza Śródziemnego, także rywal francuskiej Marsylii, od powstania zjednoczonych Włoch największy port tego kraju (ostatnio zluzowany tutaj przez adriatycki Triest). Na zachód i wschód od Grande Genova, ciągnącej się na ponad 35 km wzdłuż brzegu morskiego, rozprzestrzenione są znane w świecie nadmorskie włoskie rewiry turystyczne, Riviera di Ponente, sięgająca granicy francuskiej, oraz Riviera di Levante, razem zrzucające się na Riviera Ligure.
Nazwa miasta, w dialekcie liguryjskim zwanego Zena, może pochodzić od łacińskiego słowa na oznaczenie kolana, którego formę przyjmuje tutejsza linia brzegowa. Będąc naturalną przystanią morską punkt ten najprawdopodobniej od zarania żeglugi odgrywał dużą rolę na handlowej mapie antycznego świata. Źródła pisane co prawda milczą na temat, lecz znaleziska archeologiczne, datowane z grubsza na piąty wiek starej ery, wykazują obecność tutaj Greków. Rzymianom miasto, wcześniej ośrodek ludności liguryjskiej, służyło za jedną z baz wyjściowych dla ich dalszego podboju Ligurii, która od epoki Augusta tworzyła dywizję terytorialną, jedną z jedenastu, jakie naonczas wykreślono w Italii (Regio IX Liguria). Po upadku imperium zachodniego miejsce to właściwie znikło z kart historii, politycznie dzieląc losy sąsiednich ziem włoskich, aby z owych dziejowych mroków wyłonić się dopiero w X wieku. Na przestrzeni kolejnego stulecia Genua, wolna komuna miejska w ramach średniowiecznego Regnum Italicum, przyjęła postać republiki morskiej. Zakrojona na szeroką skalę ekonomiczna aktywność związana z morzem jak handel morski czy budowa statków, tudzież prowadzenie owocnych walk przeciwko Saracenom atakującym z Hiszpanii wybrzeża włoskie, w tym szczególnie istotne odpędzenie ich wespół z Pizą od Sardynii, uczyniły wnet z Janova jedną z czołowych morskich potęg ówczesnego świata, pod władztwo bądź kontrolę której trafiły rozległe obszary w basenie Morza Liguryjskiego i Morza Tyrreńskiego. Niemal równoczesne zaś wsparcie wypraw krzyżowych pozwoliło Genui na instalację swych faktorii handlowych oraz założenie kolonii tra gli altri w regionie egejskim, podczas gdy sojusz z Cesarstwem Bizantyńskim, przy pogorszeniu stosunków Wenecji z Konstantynopolem (dla którego później lepszy był turban niż tiara) wynikiem partycypacji tejże w Quarta Crociata 1202–1204, amortyzując skutki kolapsu łacińskich państw krzyżowych, dostarczył Genueńczykom poza wzmocnieniem tam swej pozycji także sposobności do rozszerzenia kolonialnej ekspansji na Morze Czarne i Krym. Z Czarnomorza zaś genueńscy kupcy infiltrowali wzdłuż Dunaju czy Dniepru wschodnioeuropejskie Hinterland, zapuszczając się także na Kaukaz, do Indii, a niewykluczone że nawet do Chin. Mocna by nie rzec wyjątkowa pozycja Genui w tym zakątku świata nie byłaby oczywiście możliwa wpierw bez nadmienionego przed chwilą aliansu z Bizancjum, potem natomiast bez ścisłych kontaktów z Osmanami. Ale nie zaniedbywano i innych kierunków. Tak oto w 1277 roku Genova zainaugurowała morskie połączenie z północną Europą przez Atlantyk, a port odtąd najchętniej w tamtej części kontynentu frekwentowany przez kupców włoskich to flandryjska Brugia. Mniej więcej koło roku tysięcznego na inną z głównych włoskich Seerepubliken a zarazem najgroźniejszego podówczas konkurenta Genui wyrosła jako nowo wschodząca gwiazda morskiego firmamentu wspomniana Piza (Repubblica di Pisa). Z ich niemal dwustuletniej rywalizacji, podłoże której to prócz zmagań o korzyści z handlu także walka o polityczną subordynację Sardynii, zwycięsko wyszła Genua. W walnej bitwie na morzu 6 sierpnia 1284 roku niedaleko Livorno, uważanej za największe zbrojne starcie morskie średniowiecza, flota genueńska zadała klęskę flocie pizańskiej (Battaglia della Meloria). Dla Pizy było to końcem politycznych ambicji, dla Genui zaś wstąpieniem na szczyty swej wielkości (XIII i XIV wiek). Po wcześniejszym (1135–1137) wyeliminowaniu przez Pizę z gry republiki Amalfi na południu Włoch, jako też przedstawionym wyżej złamaniu potęgi Pizy przez Genuę, ostały się na śródziemnomorskiej scenie politycznej teraz już tylko dwie silne włoskie repubbliche marinare, tj. Repubblica di Genova i Repubblica di Venezia, walczące o monopolizację handlu z Orientem a tym samym dominację polityczną na tym akwenie (generalnie czym Venice dla Śródziemnomorza Wschodniego, tym Genoa dla Śródziemnomorza Zachodniego). Naturalny między nimi konflikt znalazł ujście w czterech wyniszczających wojnach toczonych 1256–1381 przy udziale także rozmaitych państw z obu stronami sprzymierzonych. W bitwie morskiej nieopodal wyspy Korčula w południowej Dalmacji, będącej częścią drugiej z tych wojen, rozgrywanej 1293–1299, flota genueńska zdołała jeszcze pokonać flotę wenecką (Battaglia di Curzola 8 IX 1298). Decydująca dla genueńsko-weneckich zapasów była jednak dopiero Czwarta Wojna, inaczej Guerra di Chioggia 1378–1381, a w jej ramach walki koło tytułowego miasta Chioggia na południu Laguny Weneckiej; wprzódy zostało ono zajęte 1379 przez Genueńczyków, następnie zaś odbite przez Wenecjan po wielomiesięcznym oblężeniu 24 czerwca 1380 roku. Przy mediacji hrabiego Sabaudii doszło do finalizującego wojnę, zasadniczo przegraną dla Genui, układu pokojowego w Turynie (Pace di Torino 1381). La Superba nie została wprawdzie już wtedy całkowicie wypchnięta z chóru potencji morskich, jak wcześniej Amalfi i Piza, musiała atoli uznać wyższość Królowej Adriatyku. Zwłaszcza na wschodzie Śródziemnomorza. Przez długie stulecia pod bezpośrednim panowaniem bądź różnej odmiany zwierzchnictwem Rzeczpospolitej Genueńskiej znajdowały się ciągle lub periodycznie najrozmaitsze rozproszone po basenie śródziemnomorskim ziemie. Podobnie jak w przypadku Wenecji można je generalnie rozczłonkować pomiędzy Stały Ląd (Terraferma) oraz Kraje Zamorskie (Paesi d'Oltremare). Krom Ligurii plus kilku stref jej przyległych, tutaj głównie Oltregiogo, obszaru diciamo così przejściowego z Ligurii do Piemontu, były wśród nich Isola di Gorgona i Isola di Capraia w Archipelagu Toskańskim, z dużych zaś wysp Korsyka i Cypr, nadto greckie Chios i Samos, następnie konstantynopolitańska dzielnica Galata, także Sewastopol i Teodozja (Kaffa) na Krymie, Azow (Tana) nad Donem, wreszcie Tabarka w Tunezji jak również inne obszary na wybrzeżu północnoafrykańskim i andaluzyjskim. Schyłkiem XIV wieku polityczna potęga Genui uległa więc jeśli nie złamaniu, to z całą pewnością istotnemu osłabieniu. Drążące ją ponadto waśnie i spory wewnętrzne niebawem doprowadziły to arystokratyczne czy chyba lepiej oligarchiczne państwo do czasowej utraty niezależności i rządów obcych władców (m.in. diuków Mediolanu). W kolejnych dwóch stuleciach Respublica Ianuensis, od 1580 roku Serenissima Repubblica di Genova, stanowiła analogicznie do innych organizmów włoskich jeno obiekt rywalizacji sąsiednich mocarstw, Francji i Hiszpanii, walczących o wpływy na Półwyspie Apenińskim (jeden z głośniejszych akordów tych długotrwałych i wielowątkowych zmagań to francuska demonstracja siły 1684 w postaci bombardowania miasta przez morską eskadrę wojenną). Zarazem okres ten uchodzi za Golden Age sławetnego genueńskiego bankierstwa, na rzecz którego miejscowa oligarchia porzuciła handel. Postępującego upadku politycznego nie zdołały oczywiście na dalszą metę powstrzymać szesnastowieczne reformy państwa (1528, 1547, 1576). Krok za krokiem gubiła Dumna vel Wspaniała swe zamorskie dependencje. W 1742 roku stracona została Tabarka, twierdza na przybrzeżnej wysepce naprzeciwko tego miasta, anektowana przez beja Tunisu. Zaś jako ostatnia od GE odpadła Korsyka, scedowana na rzecz Francji w 1768 roku. Nieporadzenie sobie z wybuchającymi od 1729 roku rebeliami na Korsyce, ówczesnym diciamo così separatyzmem korsykańskim, to chyba najlepsza miara politycznej słabości osiemnastowiecznej Genui. Oddzielenie od Italii tej najszczerzej włoskiej wyspy, mówiącej na dodatek dialektem toskańskim, czyli tym, na którym oparty jest nowoczesny standardowy język włoski, miało się z czasem pogłębić, ażeby ostatecznie przybrać cech trwałości. Fakt ów istotnie zaciążył na kształcie terytorialnym ukonstytuowanych w kolejnym stuleciu zjednoczonych Włoch. Frymarka schedą genueńską była bowiem tożsama z uszczuplaniem stanu posiadania całej Italii. Podczas Österreichischer Erbfolgekrieg lat czterdziestych XVIII wieku miasto było krótko okupowane przez Rakuszan. Zostali oni zeń wypędzeni efektem trwającej od 6 do 9 grudnia 1746 roku ludowej insurekcji (Rivolta di Genova). Wybuch powstania miał charakter przypadkowy, a zainicjował go podobno rzuceniem 5 grudnia kamienia w Austriaków młody chłopiec Giovan Battista Perasso zwany Balilla. Te w sumie mało ważne wydarzenia, związane z mnogimi w onym wieku wojnami dynastycznymi, urosły po stu latach, w dobie Risorgimento, do symbolu walki z dominacją austriacką. W czasach Mussoliniego nazwę Balilla nosiła jak wiadomo chłopięca młodzieżowa (8–14) organizacja faszystowska; legendarnego nastolatka z Genui uwiecznia także czwarta strofa skomponowanego 1847 włoskiego hymnu narodowego (I bimbi d'Italia | Si chiaman Balilla). W XVIII wieku przeszłością była także ekonomiczna potęga miasta-przedsiębiorstwa. Ośrodki dyspozycji finansowej ostatecznie translokowały się bowiem na Północ, w protestanckie rejony Europy, do Amsterdamu, Frankfurtu, Londynu. Finałem tego stulecia Repubblica di Genova przestała istnieć. Tak samo jak jej adriatycka siostrzyca Repubblica di Venezia vel Repubblica Veneta, też Najjaśniejsza i też od dawna coraz mniej kompatybilna ze światem, została 1797 zajęta przez eksportujące francuską rewolucję wojska Napoleona i zastąpiona tworem bardziej ludowym o nazwie Republika Liguryjska (Repubblica Ligure). Liguryjska Tochterrepublik bzw. Schwesterrepublik, ze stolicą w Genui, jedna z mnogich włoskich republik siostrzanych (repubbliche sorelle) a de fait satelickich państewek klienckich bądź po prostu francuskich protektoratów, uległa rozwiązaniu w 1805 roku, zaś jej terytorium zostało inkorporowane do Primo Impero Francese i rozdysponowane tam pomiędzy trzy jednostki administracyjne (Dipartimento di Genova, Dipartimento degli Appennini, Dipartimento di Montenotte). Po obsadzeniu miasta przez Brytyjczyków w kwietniu 1814 roku lokalnie i efemerycznie proklamowano odtworzenie dawnej Republiki, nazywając ją Repubblica Genovese, lecz mocą decyzji multilateralnych, powziętych na Kongresie Wiedeńskim, tereny te przekazane zostały sabaudzkiemu Królestwu Sardynii. Symbolicznie za koniec historii narodu genueńskiego przyjmuje się niekiedy dzień 7 stycznia 1815 roku. Słynnymi Genueńczykami byli Cristoforo Colombo (1451–1506) i Giuseppe Mazzini (1805–1872). Duch Kolumba nigdy nie zanikł wśród Liguryjczyków. W pierwszej fazie włoskich emigracji zamorskich ponad połowa Włochów osiadłych 1871 w La Merica pochodziła z Północy, zwykle właśnie z Ligurii, a na ogół udawano się do Argentyny, Urugwaju, Brazylii….
Godła czterech naczelnych włoskich talassokracji obecne są w emblematach współczesnej włoskiej marynarki tak handlowej jak wojennej (Repubblica di Amalfi, Repubblica di Genova, Repubblica di Pisa, Repubblica di Venezia). Oprócz nich za le repubbliche marinare italiane uznawane są cztery inne historyczne państwa włoskie (Repubblica di Ancona, Repubblica di Gaeta, Repubblica di Noli, Repubblica di Ragusa). Z miastem, historycznie wyrosłym na handlu morskim oraz na bankierstwie, wiążą się także początki dżinsów. Stworzone na wolnej angloamerykańskiej ziemi przez niemieckiego emigranta bawarsko-czeskiej proweniencji, z grubego granatowego materiału żaglowego, tradycyjnie wyrabianego w południowofrancuskim mieście Nîmes, serge de Nîmes i stąd zwanego denim, zaś wedle fasonu pierwotnie noszonego przez włoskich marynarzy i nazwane od tego wielkiego włoskiego portu morskiego z francuska wymawianego jako Gênes, bez wątpienia najbardziej zachodni produkt w dziejach świata, stanowią one istną kwintesencję zachodniej wolności i zachodniej swobody, zachodniego indywidualizmu i zachodniego egalitaryzmu.
Jarosław Swajdo
Leggi anche su krajoznawcy.info.pl