AOSTA
Dolina Aosty to włoski region administracyjny ze stolicą w mieście Aosta. Usytuowana na styku ze światem dziś zasadniczo francuskim, z Sabaudią i Romandią, historycznie częściowo doń przynależąc, stanowi Aosta region autonomiczny, z dwoma językami urzędowymi, włoskim i francuskim. Zarówno skromna powierzchnia 3263 km² jak też znikoma bo wynosząca zaledwie 126 tysięcy liczba ludności czynią z Aosty obopólnie najmniejszy region Włoch, który za tą przyczyną nie podlega już dalszemu podziałowi na prowincje (nb. jedyny takowy w kraju). Zarazem jako teren niemal kompletnie górski, a w obrębie tegoż dodatkowo wysokogórski, jest to również region najrzadziej we Włoszech zaludniony (niecałe 39 przy średniej krajowej 201 osób na km²). Analogicznie capoluogo aostano bądź capoluogo valdostano, czyli Città di Aosta albo Ville d'Aoste, jest najmniejszą regionalną stolicą Włoch (34,3 tys.). Okupując północno-zachodni narożnik Italii spotyka się Dolina Aosty na północy ze Szwajcarią, z jej okręgami Entremont, Hérens i Visp (Viège) kantonu Valais, na zachodzie z francuskimi departamentami Sabaudia (Chambéry) i Górna Sabaudia (Annecy) w regionie administracyjnym Owernia-Rodan-Alpy, by od południa i od wschodu przywierać do Piemontu, tj. do Città Metropolitana di Torino oraz do prowincji Biella i Vercelli. Geograficznie wklęśnięta w Alpi Occidentali separuje Aostatal na całej swej długości Alpi Graie na zachodzie i południu od Alpi Pennine na wschodzie i północy aż po dno Val Ferret (z Col Ferret). Od północy wzdłuż frontiery z Canton du Valais są to więc kolejno Alpi del Grand Combin, Alpi del Weisshorn e del Cervino i Alpi del Monte Rosa, wszystkie składające się na Alpy Pennińskie. Na zachodzie wzdłuż granicy francuskiej wyrastają Alpi del Monte Bianco, należące do Alp Graickich i zamykające od tej flanki Dolinę. Od południa na wododziale z Piemontem zalegają Alpi del Gran Paradiso, również fragment Alp Graickich. Wreszcie na wschodzie, nonstop wzdłuż spartiacque z Piemontem, znajdują się Alpi Biellesi, już jako komponent ponownie Alp Pennińskich. Region otaczają cztery najwyższe w Italii potężne alpejskie masywy górskie, przez SOIUSA klasyfikowane jako supergruppi alpini, mianowicie Massiccio del Monte Bianco, z mierzącą 4808 m tej samej nazwy kulminacją całych Alp oraz całej Europy, a dalej Catena Bouquetins-Cervino (4478 m), Massiccio del Monte Rosa (4634 m) i Massiccio del Gran Paradiso (4061 m). W oglądzie hydrograficznym jest Dolina Aosty niejako tożsama z doliną rzeki Dora Baltea. Ciek ten powstaje z dwóch potoków lodowcowych, Dora di Ferret i Dora di Vény, spływających z włoskiej strony Masywu Mont Blanc i łączących się poniżej Entrèves, frakcji Courmayeur (by jednocześnie przy długości 168 km kwalifikować się do najważniejszych trybutariuszy Padu, który jest przezeń wzmacniany od lewej strony już na terenie Piemontu i Niziny Padańskiej). Trawersując cały region z północo-zachodu na południo-wschód, od Courmayeur przez miasto Aosta po Pont-Saint-Martin, przecina go Doire Baltée jakby na dwie plus minus równe partie. Z jej doliną, centralną w regionie i naczelną jego osią, prostopadle konwergują boczne doliny poprzeczne, razem wyraźnie zarysowujące siatkę osadniczą prostokątnego w kształcie terytorium. Górny fragment pryncypalnej doliny wraz z sąsiednimi dolinami lateralnymi nazywany jest Valdigne (na zachód od okolic Runaz). Dolina rzeki Dora Baltea to naturalnie także główny korytarz komunikacyjny regionu. Prowadzą nim trakty drogowo-kolejowe z kierunku odległego o 110–120 km Turynu, odwzorowywane przez szosy samochodowe A5 i SS 26 (z SS 26 dir) oraz linię kolejową Chivasso–Ivrea–Aosta i jej przedłużenie Aosta–Pré-Saint-Didier (przed Courmayeur). Od strony reszty Włoch wpadają one do Doliny tradycyjnie przez Pont-Saint-Martin (Tor zum Aostatal). Dla Aosty jako areału zamkniętego górami zawsze fundamentalne znaczenie miały przełęcze alpejskie. Główne valichi alpini łączące Dolinę z okolicznymi krainami to Colle del Piccolo San Bernardo (do Sabaudii) oraz Colle del Gran San Bernardo (do Wallis). Dziś ruch w transalpejskim eo ipso transeuropejskim układzie północ–południe realizowany jest zwykle przez częściowo będące kontynuacją naczelnych ciągów drogowych autostradowe tunele, a to Traforo del Monte Bianco między Courmayeur a Chamonix-Mont-Blanc (11,6 km) tudzież Traforo del Gran San Bernardo w kierunku Martigny (5,7 km). Połać merydionalną regionu zajmuje Parco Nazionale del Gran Paradiso. Rozpostarty w Dolinie Aosty oraz w sąsiednim Piemoncie stanowi on najstarszy (1922) park narodowy Włoch, od południowego zachodu granicząc z Parc National de la Vanoise, z kolei pierwszym takowym we Francji (1963). Powstanie PNGP jest jak wiadomo najściślej splecione z ochroną dziko żyjącego koziorożca alpejskiego, zwierzęcego symbolu parku (koziorożcami z Gran Paradiso zasiedlono ponownie górskie strefy Francji, Szwajcarii, Austrii). Mniej więcej pośrodku regionu kotlinnie umościła się jego stolica. Miasto, la piccola capitale alpina, przecinane jest z północy na południe przez torrente Buthier, uchodzący tutaj od lewa do Dora Baltea.
Dolina Aosty, zamieszkana w prehistorii przez lud Salassi, być może proweniencji liguryjskiej lub liguryjsko-celtyckiej bądź też uległy celtyzacji, została po stu latach walk, w 25 roku przed naszą erą, subordynowana Rzymianom, którzy dla kolonizacji zdobytych ziem założyli na bazie obozu wojskowego miasto pod nazwą Augusta Praetoria Salassorum (dzis. Aosta). Wraz z mniejszymi osiedlami powstałymi naonczas w dolinie rzeki Dora Baltea pełniło ono przede wszystkim funkcje militarno-strategiczne kontrolując przejścia na barierze Alp. Z epoki rzymskiej zachowało się w Dolinie całkiem sporo architektury, głównie w jej stolicy, między innymi Arco di Augusto u wschodniego wejścia do antycznego miasta oraz dość malowniczy łukowaty Most Świętego Marcina w miejscowości tej samej nazwy. Po upadku imperium ziemie te podlegały we wczesnym średniowieczu różnym mniej lub bardziej efemerycznym organizmom państwowym. W tym okresie perspektywicznie ważne było ustalenie się w VI wieku pod Pont-Saint-Martin granicy między (merowińską) Burgundią, do której przynależała Aosta, a Lombardią. Owe sui generis przeorientowanie ku terenom później politycznie i kulturowo francuskim oddają nazwy dolinnych miejscowości niejednokrotnie dedykowane postaciom związanym z dziejami Francji, jak Saint Martin de Tours, Saint Denis czy Saint Remi. Włączona następnie do istniejącego od 933 roku burgundzkiego Regno di Arles inaczej Regno delle Due Borgogne stała się Aosta po inkorporacji tegoż 1032 do Sacro Romano Impero własnością hrabiego Umberto Biancamano, uważanego za założyciela dynastii sabaudzkiej, ażeby tym samym wejść w skład Sabaudii (Contea di Savoia 1003–1416, od 1416 Ducato di Savoia). Życie polityczne oraz społeczne Aosty, ze względu na jej warunki naturalne, ogniskowało się w gęsto tutaj stawianych, silnie ufortyfikowanych feudalnych twierdzach i kasztelach. W ramach Sabaudii alpejska kraina, prawnie wprzódy (1033–1302) Contea di Aosta następnie (1302) przekształcona w Ducato di Aosta, dysponowała pewnym rodzajem niezależności, potwierdzanej i rozszerzanej, z apogeum w XVI wieku (zniesienie ok. 1770). Losy Sabaudii dzieliła aż do epoki Risorgimento. W zamian za francuską pomoc wojskową w zjednoczeniu Włoch scedowała wtedy Piemont-Sardynia na rzecz Francji układami z 1858 i 1860 roku Sabaudię, z wyjątkiem właśnie jej wschodniego kawałka w postaci Aosty, który pozostał przy Regno di Sardegna przekształconym 1861 w Regno d'Italia. Drugi syn pierwszego króla Włoch otrzymał tytuł Duca d'Aosta, używany przez Casa Savoia od początków 18. stulecia (porównywalny przykładowo z Duc d'Orléans czy Duke of York). Administracyjnie Aosta tworzyła od 1859 jeden z okręgów Provincia di Torino (Circondario di Aosta). Likwidująca okręgi reforma terytorialna 1927 uczyniła zeń nową prowincję (Provincia di Aosta). Wykrojona z turyńskiej postrzegana była wonczas trochę jako sztuczna, także dlatego iż objęła przylegający od południa czysto włoski rejon Canavese (d. Circondario di Ivrea). Będąc obszarem styku kulturowego stanowiła Aosta w dobie rządów faszystowskich rzecz jasna obiekt rozmaitych zabiegów mających za cel nadanie jej bardziej włoskiego oblicza. Język włoski stał się więc jedynym dopuszczonym do oficjalnego użytku, francuski zaś poddano na różne sposoby marginalizacji, między innymi poprzez usuwanie go ze szkolnictwa czy likwidację wychodzącej w nim prasy. Ponadto dokonano, przeważnie zarządzeniem z 1939 roku, zwłoszczenia toponimów gminnych mających formę francuską, przykładem Pont-Saint-Martin na Ponte San Martino (1929) albo Pré-Saint-Didier na San Desiderio Terme (dotyczyło to także francuskich nazw w Piemoncie; w Dolinie Aosty wszystkie te zmiany anulowano 1946). Italianizację de facto wspierała równocześnie realizowana polityka intensywnego uprzemysławiania regionu. Generowane nią bowiem miejsca pracy, szczególnie mnogie w sektorze metalurgicznym i branżach z nim skorelowanych, ściągały wielu Włochów z innych części kraju (podobieństwo do Południowego Tyrolu). Wedle statystyk z 1931 roku na 83 tysiące mieszkańców Doliny połowa urodziła się poza nią (w większości pochodząc z Piemontu lub Veneto). Forsowna industrializacja, na szeroką skalę kontynuowana oczywiście także w kolejnych dekadach, przyniosła relatywnie duży wzrost demograficzny, a za nim rozwój urbanistyczny jedynej większej miejscowości w regionie, czyli jego stolicy, która startując z poziomu 9,5 tysiąca w 1921 roku doszła do 37,1 tysiąca w 1981 roku (gł. dzięki rozbudowie przemysłu ciężkiego, w tym hutnictwa żelaza). Podczas drugiej wojny światowej Dolina Aosty odgrywała, entre autres za sprawą swych związków z Francją, istotną rolę w antyfaszystowskim ruchu oporu. Jego profrancuski odłam postulował przy tym anszlus Doliny do Francji, co korespondowało z francuskimi roszczeniami odnośnie Włoch (Memorandum di Algeri 1943). Stąd też bezpośrednio po wojnie dla zapobieżenia tym tendencjom tudzież dla zaakcentowania dwukulturowości Aosty jak również w tak zwanym uznaniu jej wkładu w walkę z poprzednim reżimem nowe władze włoskie przyznały Dolinie autonomię. I tak la provincia di Aosta została 1945 zniesiona, a jej partia północno-zachodnia, czyli historyczna Dolina, tymczasowo 1946 przekształcona w Circoscrizione Autonoma Valle d'Aosta (resztę zwrócono Piemontowi). Pozycję regione italiana a statuto speciale zagwarantowano Dolinie, podobnie jak paru innym obszarom peryferyjnym, w najwyższym akcie prawnym w państwa włoskiego, to znaczy przez Costituzione della Repubblica Italiana (L. cost. 4/1948). Po jej wejściu w życie 1 stycznia 1948 roku dotychczasowy Okręg Autonomiczny stał się Regionem Autonomicznym (Regione Autonoma Valle d'Aosta, Région Autonome Vallée d'Aoste). Języki zaś włoski i francuski uzyskały równouprawnienie urzędowe. Przy okazji warto może wspomnieć, iż Dolina Aosty uchodzi za pierwszy w świecie obszar z nowoczesną francuszczyzną jako czymś w rodzaju języka oficjalnego; zastąpiono tu nią łacinę w 1536 roku, przeto trzy lata wcześniej niż w samej Francji. Rolę jedynego takiego instrumentu pełnił francuski na tych terenach do 1861 roku. W 1921 roku mówiło nim 91% ludności Aosty. Dziś dla przeważającej większości valdostani vel valdôtains językiem ojczystym jest oczywiście włoski. Za swą lingua materna uważa go 71,5%. W przypadku języka francuskiego, a precyzyjniej franko-prowansalskiego, historycznie mowy rodzimej Doliny, wartość ta wynosi 16,2% (czysty francuski 0,99%). Ów francoprovençal vel francoprovenzale to po prostu zespół dialektów romańskich przejściowych pomiędzy (właściwym) językiem francuskim od północy a językiem oksytańskim na południu, krom Vallée d'Aoste (patois valdôtain) używanych w Piemoncie, na przyległych obszarach Francji, między innymi w Sabaudii i środkowej dolinie Rodanu, oraz w prawie całej Romandii (a także na zasadzie isola linguistica w dwóch małych gminach dalekiej południowej Apulii). Francuski zaś jako taki zajmuje w regionalnym szkolnictwie pozycję całkowicie równorzędną z włoskim, edukacja prowadzona jest w obu językach, stąd też sama jego znajomość, przynajmniej do adekwatnego poziomu, jest jednak duża, deklaratywnie sięgając 75,4%, przy dla porównaniu znajomości patois valdostano 55,7% (italiano 96,0%). Rangę języka francuskiego podkreśla występująca wyłącznie w nim miejscowa toponomastyka. Mamy więc Courmayeur, a nie Courmayeur obok powiedzmy Cormaiore, są same Saint-Rhémy i Saint-Vincent, a nie wraz z San Remigio i San Vincenzo (tym bardziej nie w odwrotnej kolejności). Wyjątkiem jest stolica regionu (Aosta, Aoste). Istnieje poza tym specjalny instytut dla promocji języka francuskiego. Pewną ciekawostkę czynić może obecność w Dolinie języka niemieckiego (Walliserdeutsch). Posługują się nim mieszkańcy trzech niewielkich kilkusetosobowych gmin na wschodzie regionu, w Valle del Lys zwanej także Valle di Gressoney (Gressoney-La-Trinité, Gressoney-Saint-Jean, Issime). Stanowią one część względnie licznych a datujących się od średniowiecza niemieckich wysp językowych rozproszonych po Górnych Włoszech. Do samej Aosty tudzież na okoliczne tereny Piemontu przybyli Niemcy w XII–XIII wieku z sąsiedniego Wallis (Walserische Sprachinseln). Nb. kanton ten jest urzędowo bilingwalny, mianowicie francusko-niemiecki, to zaś w stosunku 66,5% frankofonów (Bas-Valais) do 28,0% germanofonów (Haut-Valais). Odpowiednio tedy należy i do Romandii, i do Szwajcarii Niemieckiej.
Jarosław Swajdo
Leggi anche su krajoznawcy.info.pl