ANDALUZJA
Jedna z 17. autonomicznych wspólnot Hiszpanii. Najbardziej południowa połać hiszpańskiego półwyspu, eo ipso najbardziej południowa z hiszpańskich regionów na kontynencie europejskim (znacznie oczywista dalej na tym azymucie wysunięte są hiszpańskie Wyspy Kanaryjskie na Oceanie Atlantyckim, geograficznie, zalegając na wysokości południowego Maroka i północnej Sahary Zachodniej, kwalifikowane już jednak do Afryki). Rozciągnięta równoleżnikowo jest Andaluzja od zachodu limitowana Portugalią. Na północy graniczy ze wspólnotami autonomicznymi Estremadura (zach.) i Kastylia-La Mancha (wsch.). Od wschodu spotyka się z uniprowincjonalą wspólnotą autonomiczną Murcja (Región de Murcia). Natomiast na południu prosto schodzi do Strait of Gibraltar, stykając się tam z Territorio Británico de Ultramar tej samej nazwy, gdzie przywiera do separowanych Cieśniną od zachodu Atlantyku a od wschodu Morza Śródziemnego. Długie atlantycko-śródziemnomorskie wybrzeże Andaluzji wypełniane jest między innymi przez popularne rewiry turystyczne (Costa de la Luz; Costa del Sol, Costa Tropical, Costa de Almería). Pryncypalne w tym rejonie Hiszpanii zony geofizyczne to południowe obramowanie gór Sierra Morena, które blokują Andaluzję od Mesety, następnie Cordilleras Béticas inaczej Sistemas Béticos, oraz Depresión Bética vel Depresión del Guadalquivir (Valle del Guadalquivir). Basen Gwadalkiwir, czyli żyzna Nizina Andaluzyjska, rozpoławia region na Górną Andaluzję (Alta Andalucía) i Dolną Andaluzję (Baja Andalucía). Gwadalkiwir, nb. jeden z najpiękniejszych cieków Europy, jest na península ibérica przy swych 657 km piątą rzeką co do długości, nadto jedyną z wielkich hiszpańskich rzek żeglowną, z dostępnością dla statków dalekomorskich od Golfo de Cádiz po Sewillę (w czasach rzymskich było to głębiej w ląd, mianowicie po Kordobę). Pierwsza zaś Andaluzji kulminacja, Mulhacén w paśmie Sierra Nevada przynależnym Górom Betyckim, jest przy 3478 m także najwyższym szczytem hiszpańskiego Kontynentu tudzież całego Półwyspu Iberyjskiego, jak również głównym wzniesieniem kontynentu europejskiego, poza tymi w Alpach i na Kaukazie (dla samej zaś Hiszpanii drugim po wulkanie Teide 3718 m na kanaryjskiej Teneryfie). Z kolei Campo de Gibraltar z Peñón de Gibraltar generuje najbardziej na południe wyeksponowany fragment Półwyspu Iberyjskiego por tanto Europy Kontynentalnej. Pod miejscowością Tarifa, ekstremalnie południowym miastem stałego lądu Europy, są Europa i Afryka wzajemnie odległe od siebie tylko o 14 km rozdzielane przez Straße von Gibraltar (Punta de Tarifa). Stąd też naczelna miejscowość Campo, Algeciras, na zachodnim brzegu Bahía de Algeciras dokładnie naprzeciwko Gibraltaru, funkcjonuje za sprawą swej lokalizacji jako pierwszorzędny i gigantyczny nodo de comunicaciones con África, eo ipso jeden z kilku najważniejszych morskich portów całej Szpanii, także z bardzo ożywionym promowym ruchem pasażerskim przez Cieśninę, przede wszystkim w północnoafrykańskich relacjach Ceuta i Tanger. To około 120-tysięczne miasto stanowi również jądro aglomeracji miejskiej, rozciągniętej we wspomnianej swego imienia Zatoce i jej przyległościach, Área Metropolitana de la Bahía de Algeciras, zamieszkanej przez ponad 260 tys. ludzi (Algeciras, La Línea de la Concepción, Tarifa i in.). La ciudad española de Algeciras jest także mocno obecna na kartach historii Europy. Miasto przeszło do niej dzięki międzynarodowej konferencji, Conferencia de Algeciras, odbywanej od 16 stycznia do 7 kwietnia 1906 roku, zwołanej zaś dla rozwiązania tzw. pierwszego kryzysu marokańskiego, konfliktu politycznego dość onego czasu głośnego, trwającego od marca 1905 do maja 1906 roku (Primera Crisis Marroquí, Crisis de Tánger). Na andaluzyjską Comunidad zrzuca się osiem prowincji administracyjnych (Almería, Cádiz, Córdoba, Granada, Huelva, Jaén, Málaga, Sevilla). Superficie 87 268 km², zatem większa od np. całej środkowoeuropejskiej Austrii, stanowiąc 17,2% całego kraju, zapewnia Andaluzji drugą lokatę w Hiszpanii po leżącej w jej centrum Kastylii i Leónie (94 226 km²). Población 8,4 mln i odpowiednio 17,99% pozwala zaś zażywać jej pozycji krajowego lidera (dalej idą Cataluña 7,5 mln i Madrid 6,5 mln). Densidad 96,38 hab/km². Ludność koncentruje się przeważnie wzdłuż osi rzecznej Guadalquivir-Genil oraz w litoralnym pasie Mediterráneo. W trzech tamtejszych prowincjach, Sevilla i Málaga oraz Cádiz, żyje 57% Andaluzyjczyków. Ciudades principales: Sevilla 689 tys., Málaga 569 tys., Córdoba 325 tys., Granada 232 tys., Jerez de la Frontera 212 tys., Almería 195 tys., Huelva 145 tys., Marbella 141 tys., Dos Hermanas 132 tys., Algeciras 121 tys., Cádiz 118 tys., Jaén 114 tys., San Fernando 95 tys., Roquetas de Mar 93 tys., El Puerto de Santa María 88 tys. Skoro Andaluzja jest najludniejszym hiszpańskim regionem to i jej miasta plasują się w gronie dla tego kraju największych. Tak tedy Sewilla, stolica regionu, jest tutaj na miejscu czwartym, pola ustępując tylko Madrytowi, Barcelonie i Walencji; Malaga cieszy się notą szóstą, poza powyższymi będąc wyprzedzaną też przez Saragossę, stolicę Aragonii; zaś Kordoba vel Kordowa bierze lokatę dwunastą (Grenada 19, Jerez de la Frontera 25). Ponad 5% ludności regionu to obcokrajowcy, z tego 15,25% Brytyjczycy, ściągający tu za gorącym, hiszpańskim, a na poły też już trochę afrykańskim słońcem (gł. Málaga). Na Afrykę wyeksponowana Andaluzja to rzecz jasna również bardzo naturalny kierunek współczesnej imigracji arabskiej, od dekad silnie napływającej zwłaszcza z sąsiedniego Maroka, zarówno tej tranzytowej, tradycyjnie udającej się zwykle do Francji, jak też docelowej, osiadającej na hiszpańskim Południu, tudzież sezonowej siły roboczej, angażowanej do prac na tutejszych plantacjach rolnych (ostatnio, ze względu na niegodzenie się Marokańczyków na złe warunki pracy i niekiedy burzliwe z ich strony przeciwko temu protesty, zastępowanych tam jednak przez wschodnich Europejczyków). W Andaluzji mają ponadto swe rozległe posiadłości arabscy szejkowi krezusi majątkowi z Bliskiego Wschodu i Arabii Saudyjskiej. Podobnie jak inne historyczne człony Hiszpanii, odległe od jej kastylijskiego centrum, np. Asturia czy Aragonia, oczywiście także Andaluzja wytworzyła swą własną regionalną wersję języka kastylijskiego czyli po naszemu hiszpańskiego (dialecto andaluz). Z pewnymi modyfikacjami jest el andaluz używany także na przyległych terenach sąsiednich (Extremadura, Castilla-La Mancha, Región de Murcia). W okcydentalnej partii regionu wykształciła się połową pierwszego tysiąclecia starej rachuby mało zbadana prehistoryczna kultura o nazwie Tartessos. Najpóźniej od zarania IX wieku andaluzyjskie wybrzeża infiltrowali Fenicjanie. Prowadzili oni handel z miejscową ludnością zapuszczając się w swych wyprawach także za mityczne Słupy Melkarta (Słupy Heraklesa). Od 8. stulecia zakładali już swoje własne osady. Do szczególnie wielkiej rangi doszła pierwsza tutaj fenicka kolonia czyli miasto Gades (Kadyks). To jedno w ogóle z najstarszych zachodnioeuropejskich miast zachowało swą wysoką pozycję także w różnych późniejszych okresach historycznych. Sukcesywnie cała Andaluzja znalazła się pod kontrolą fenickiej Kartaginy. Po porażkach Kartaginy w wojach punickich ostatecznie trafiła w ręce Rzymu. Na ziemiach tych, opanowanych przez Romę efektem drugiej z owych wojen, toczonej 218–201, zostały powołane 197 dwie rzymskie prowincje, kolejne po Sicilia i Corsica et Sardinia; mianowicie Hispania Citerior, od wschodu, z Tarraco i Carthago Nova; oraz Hispania Ulterior, od zachodu, w dolinie Gwadalkiwir, łac. Baetis, zasadniczo pokrywająca się z dzisiejszą Andaluzją, administrowana zaś z Kordoby lub z Kadyksu (obie na krótko zunifikowane 171–167). W roku 27 a. de C. Hispania Ulterior uległa podziałowi na dwie prowincje. Odtąd w jej miejsce istniała senatorska Baetica vel Hispania Baetica (Corduba, Gades) oraz cesarska Lusitania (Portugallia, Extremadura Hispaniae). Początkiem V wieku wtargnęły na Półwysep ludy germańskie, wśród nich Wandalowie, następnie zaś Hiszpanię podbili Zachodni Goci, instalując tutaj swe państwo ze stolicą ostatecznie w Toledo (Reino Visigodo de Tolosa 418–507. Intermedio Ostrogodo 507–559. Reino Visigodo de Toledo 559–725). W kolejnym stuleciu Andaluzja częściowo podlegała Bizancjum. W 711 roku Cieśninę przekroczyli Maurowie konfiskując w krótkim czasie większość terytoriów składających się na Westgotenreich. Ze wszystkich regionów Hiszpanii znajdowała się Andaluzja najdłużej pod rządami Arabów. Swą arabską Blütezeit przeżywała jako Emirat Kordoby 756–929, przekształcony w Kalifat Kordoby 929–1031; zaś później też jako Emirat Grenady 1237–1492. Różne muzułmańskie wpływy kulturowe są w Andaluzji do dziś widoczne, przede wszystkim w architekturze, z takimi jej spektakularnymi w skali świata pomnikami jak Alhambra w Grenadzie, Wielki Meczet w Kordobie czy Giralda w Sewilli. Częściowo arabską pamiątką jest też sama nazwa kraju (Al-Andalus). Zwykle wywodzi się ją bowiem od arabskiej wersji słowa na oznaczenie Wandalów. Arabskie panowanie w Andaluzji postrzegane bywa jako okres wielkiej świetności kulturowej, a to za przyczyną żyjących na tych terenach muzułmanów, żydów i chrześcijan, mających w symbiozie tworzyć tam mieszaną i oryginalną cywilizację. W onych czasach andaluzyjska Sewilla i andaluzyjska Kordoba zaliczały się podobnie jak sycylijskie Palermo do największych miast świata. Końcem XIII wieku Portugalczycy na zachodzie, Kastylijczycy w centrum, po wielkim zwycięstwie 1212 w Batalla de Las Navas de Tolosa, zaś Aragończycy na wschodzie zawładnęli niemal całym Półwyspem z wyjątkiem wspomnianego Reino nazarí de Granada (Emirato de Granada, Sultanato de Granada). Kapitulacja Grenady, ostatniego muzułmańskiego państwa w Hiszpanii, dnia 2 stycznia 1492 roku przed Królami Katolickimi, Los Reyes Católicos, finalizuje jak wiadomo chrześcijańską Rekonkwistę na samym Półwyspie. W 1510 roku Hiszpanie przedsięwzięli wielką ekspedycję morską przeciwko Trypolisowi, jednej z najgroźniejszych baz śródziemnomorskiego piractwa muzułmańskiego. Była to jedna z mnogich hiszpańskich prób po wyparciu Maurów z Półwyspu kontynuowania Rekonkwisty w Afryce Północnej i przywrócenia jej Europie. Inicjatywami tymi obejmowano śródziemnomorskie wybrzeża od Maroka po Libię. Ich pozostałością długo było algierskie dziś miasto Oran, do Hiszpanii należące po 1792 rok (szerzej kojarzone gł. z Dżumy Alberta Camusa). Obecnie zaś są nimi hiszpańskie eksklawy na śródziemnomorskim wybrzeżu marokańskim Ceuta i Melilla. Jak inne odległe rejony europejskiego Południa, na przykład włoska Kalabria, była Andaluzja swego czasu ostoją ludowego zbójnictwa (bandolerismo andaluz). Jego epizody z pierwszej połowy XIX wieku ukazuje hiszpański serial telewizyjny pt. Curro Jiménez (1976). Ten ciekawy historyczno-przygodowy film był parę lat później emitowany także w Polsce. Bardziej współcześnie, tak gdzieś od przełomu 19. i 20. stulecia, stanowiła Andalucía, ze swymi z jednej strony olbrzymimi latyfundiami ziemskimi a z drugiej masą bezrolnego ubogiego chłopstwa, bastion wiejskiej wersji hiszpańskiego anarchizmu (coś jak Katalonia i Barcelona jego odmian miejskich). Jedno i drugie w jakimś sensie wyczuwa się tam do dziś. W formie comunidad autónoma region funkcjonuje od 1981 roku. Przez hiszpański porządek prawno-polityczny jest Andaluzja wraz z kilkoma innymi wspólnotami definiowana jako tzw. nacionalidad histórica (Andalucía, Aragón, Islas Baleares, Canarias, Cataluña, Comunidad Valenciana, Galicia, País Vasco). Nb. trzy dalsze to comunidades históricas bądź regiones históricas lub identidades históricas (Asturias, Cantabria, Castilla y León). Po 1995 rok w skład Andalusien wchodziły wspomniane hiszpańskie eksklawy Ceuta (Provincia de Cádiz) i Melilla (Provincia de Málaga). Teraz mają one w Hiszpanii status miast autonomicznych (ciudad autónoma). Politycznie dla przeciwległego Maroka są hiszpańskie Ceuta i Melilla kwestiami porównywalnymi z brytyjskim Gibraltarem dla Hiszpanów. Jak w Escudo de Melilla stoją po bokach Columnas de Hércules, podobnie do como se mencionó anteriormente emblematu Andaluzji oraz godła państwowego Hiszpanii, tak Escudo de Ceuta, za sprawą portugalskiej konkwisty 1415 i przynależności tego miejsca po 1668 do Reino de Portugal, jest tożsamy z Brasão de Armas de Portugal.
Imigracja obejmuje wielkie centra przemysłowe, jak Madryt, Walencja czy Barcelona. Znacznie mniej pociąga Andaluzyjczyków kraj Basków. Powodem jest całkowita odrębność kulturowa i językowa, szczególnie mocno akcentowana w ostatnich latach, kiedy to Baskowie wszelkimi sposobami walczyli o prawo do autonomii. Najchętniej wyjeżdżają do pobliskiej Walencji, gdzie łatwiej im się zasymilować. Różnice językowe i kulturowe są bowiem niewielkie. Mieszkańcy Walencji także kochają fiesty, uliczne karnawały, muzykę, śpiew i tańce. Nawet odległy o kilkaset kilometrów Madryt bliższy jest sercu Andaluzyjczyka, niż licząca prawie 2 miliony mieszkańców Barcelona. A jednak to nie Madryt i nie Walencja, lecz właśnie Barcelona daje największe szanse andaluzyjskiej młodzieży. Barcelona bowiem to najpotężniejszy przemysł, najsilniejsza klasa robotnicza, to okno na świat. Nic więc dziwnego, że obrasta dzielnicami nędzy, zamieszkanymi przez sezonowych robotników, ludzi bez kwalifikacji (Marek Ołdakowski, Moja Andaluzja, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988).
Jarosław Swajdo
krajoznawcy.info.pl